Brief regering : Weerbaar bestuur

28 684 Naar een veiliger samenleving

Nr. 190 BRIEF VAN DE MINISTER VAN BINNENLANDSE ZAKEN EN KONINKRIJKSRELATIES

Aan de Voorzitter van de Tweede Kamer der Staten-Generaal

Den Haag, 18 oktober 2019

Het op democratische wijze deelnemen aan en beïnvloeden van het openbaar bestuur en
de bestuurlijke besluitvorming vormt een belangrijk en wenselijk onderdeel van de
democratie. Op die manier kunnen individuen of groepen uitdrukking geven aan hun belang
of situatie en invloed uitoefenen in de lokale arena. Zij doen dit vaak met passie
en grote betrokkenheid. Het wordt anders wanneer beïnvloeding ontaardt in corruptie,
intimidatie en agressie, die de veiligheid en integriteit van politieke ambtsdragers
en hun familie in het geding brengen. Daarnaast hebben bestuurders te maken met het
gebruik van antidemocratisch gedrag in de samenleving: systematisch haat zaaien, bevolkingsgroepen
demoniseren, het verspreiden van desinformatie1 en het creëren van parallelle samenlevingen. Al deze gedragingen zijn onacceptabel.
Politieke ambtsdragers en volksvertegenwoordigers moeten open in de samenleving kunnen
staan, het debat vrij kunnen voeren en hun taken zonder dwang of angst kunnen uitoefenen.

In deze brief ga ik in op mijn plannen om de weerbaarheid van het bestuur te vergroten
waarbij ik mij in het bijzonder richt op het bevorderen van de bestuurlijke integriteit,
het verhogen van de weerbaarheid tegen intimidatie en bedreiging en het omgaan met
antidemocratische gedragingen.

Ik stuur u bijgaand een aantal rapporten2 en geef daarop in deze brief een reactie. Ik meld tevens hoe ik de gewijzigde motie
van het lid Kuzu uitvoer over hoe gemeenteraadsleden en Provinciale Statenleden informatie
kunnen ontvangen waarin beschreven wordt welke stappen zij kunnen nemen na ervaringen
met agressie en geweld.3

Het bevorderen van bestuurlijke integriteit

Ik ondersteun burgemeesters en commissarissen van de Koning bij hun taak de integriteit
binnen de eigen organisatie te bevorderen. Dit gebeurt onder andere door het ontwikkelen,
evalueren en actualiseren van instrumenten voor screening van kandidaten voor bestuurlijke
functies en gedragscodes voor politieke ambtsdragers. Deze zijn ook van toepassing
op zittende bestuurders. Daarnaast werk ik zoals eerder aangekondigd aan specifieke
wetgeving. Een eerste wetsvoorstel, dat onder andere de verplichte Verklaring omtrent
Gedrag (VOG) voor bestuurders regelt, gaat komende maand in consultatie. Daarna worden
de voorbereidingen voor een tweede wetsvoorstel ter hand genomen, met daarin onder
andere de reikwijdte van de zorgplicht van de burgemeester om de bestuurlijke integriteit
te bevorderen.

De VNG is bereid om kritisch naar de huidige tekst van de modelgedragscode integriteit
te kijken. Daarnaast is de VNG bereid haar modelreglement van orde voor de gemeenteraad
aan te scherpen op het punt van afsplitsingen, in lijn met de maatregelen die de beide
Kamers hebben getroffen.

Bij aanhoudende en ernstige integriteitsconflicten biedt het Ministerie van Binnenlandse
Zaken en Koninkrijksrelaties waar nodig en in goed overleg met de commissaris van
de Koning deskundigheid en bestuurlijke aandacht. Ter ondersteuning van met name burgemeesters
heb ik een handreiking laten ontwikkelen voor preventieve maatregelen en interventies
in geval van bestuurlijke problemen, deze wordt binnenkort aan alle burgemeesters
toegezonden. In deze handreiking staat de vraag centraal wat de burgemeester zelf
kan doen, welke «zachte» interventies er mogelijk zijn en welke hulplijnen kunnen
worden ingeschakeld mocht daar behoefte aan zijn. De handreiking biedt een handzaam
overzicht met verwijzingen naar (online) informatiebronnen en vormt daarmee een basis
voor bewustwording en voor het voeren van het (periodieke) gesprek met alle spelers
in politiek en bestuur. Ik zal de toepasbaarheid van de handreiking in de bestuurspraktijk
volgen en waar nodig de handreiking aanpassen aan de wensen en inzichten van gebruikers.

In mijn brieven aan u van maart 2018, oktober 2018 en 4 juli jl.4, heb ik u toegelicht welke acties ik onderneem om de integriteit van het lokaal bestuur
te versterken. Inmiddels zijn diverse acties in gang gezet en hulpmiddelen ontwikkeld
die ik aan het eind van deze brief kort beschrijf en in de bijlage5 uitgebreider.

Het verhogen van de weerbaarheid tegen intimidatie en bedreiging

Naast integriteitsrisico’s kunnen ook uitingen van intimidatie en bedreiging zorgen
voor oneigenlijke druk op politieke ambtsdragers. De soms gehoorde opvatting dat dit
nu eenmaal bij het politieke ambt hoort, werp ik verre van mij. Dergelijk gedrag is
onacceptabel, ook omdat dit de integriteit van het openbaar bestuur kan schaden.

Preventieve beveiligingsmaatregelen

De zelfscan persoonlijke veiligheid en een preventieve veiligheidscheck van de woning
helpen burgemeesters, wethouders en raadsleden bij de bewustwording van mogelijke
risico’s in en rondom het eigen huis en hoe door het eigen gedrag een aantal risico’s
kan worden verkleind. De volgende stap is het uitvoeren van de adviezen uit de woningscan.
Oud-wethouder de heer Staf Depla heeft op mijn verzoek voor de zomer gesprekken gevoerd
met verschillende lokale bestuurders en betrokkenen over de financiering van die preventieve
beveiligingsmaatregelen in kleine gemeenten. Vanuit deze inventarisatie, die ik u
bij deze brief aanbied, concludeert hij dat het onwenselijk is wanneer beveiligingsmaatregelen
van bestuurders onderdeel worden van het politieke debat. Uw Kamer heeft dat ook geconstateerd.6 Dit pleit voor standaardisering en objectivering van de preventieve beveiligingsmaatregelen.
Daarom werk ik momenteel samen met het Ministerie van Justitie en Veiligheid (JenV)
en de netwerkpartners7 aan standaard-maatregelen preventieve beveiliging voor burgemeesters die verankerd
kunnen worden in de rechtspositie als onderdeel van de werkgeversverantwoordelijkheid.

Er zijn gevallen denkbaar waarin de kosten voor beveiligingsmaatregelen niet door
de gemeente alleen op te brengen zijn Voor de financiering van die gevallen beziet
mijn ministerie een toetsende rol voor de commissarissen van de Koning. Een eenduidige
en transparante procedure daarvoor zal ik verder uitwerken samen met de medeoverheden.
In uitzonderingsgevallen komt mijn ministerie in de kosten tegemoet.

Integraal beveiligingsplan

Uit de gespreksronde komt verder naar voren dat een brede aanpak bij het opzetten
van preventieve beveiligingsmaatregelen door gemeenten en daarmee een weerbare organisatie
wenselijk is. De maatregelen gericht op de fysieke beveiliging, de veilige werkomgeving
en de informatiebeveiliging voor zowel bestuurders als medewerkers zouden meer op
elkaar moeten aansluiten. Hierbij kan een zogenoemd Integraal Beveiligingsplan behulpzaam
zijn. Dit najaar zal ik samen met mijn ambtsgenoot bij het Ministerie van JenV en
bovenstaande netwerkpartners starten met een aanpak bij een aantal gemeenten die stappen
willen zetten met een Integraal Beveiligingsplan binnen de eigen organisatie. De overige
adviezen van Staf Depla, zoals het bundelen van (juridische) kennis en de integrale
aanpak van ondermijning, zullen verder worden verkend door het kabinet in samenwerking
met de partners in het netwerk weerbaar bestuur.

Stappenplan voor een weerbare raad

Bij lang niet alle raadsleden is nog bekend waar ze terecht kunnen bij intimidatie
en bedreiging, dat moet beter. De Nederlandse Vereniging voor Raadsleden werkt daarom
samen met de VNG, Vereniging van Griffiers en mijn ministerie aan een stappenplan,
specifiek gericht op raadsleden. Deze zal vervolgens in handzame vorm dit najaar breed
verspreid worden. Daarmee wordt invulling gegeven aan de gewijzigde motie van het
lid Kuzu.8

Het omgaan met antidemocratische gedragingen

Ook gedragingen die binnen de grenzen van de vrijheid van meningsuiting

vallen, kunnen een risico vormen voor de democratische rechtsorde. Voorbeelden zijn
oproepen om democratische processen en legitieme instituties af te wijzen, zoals verkiezingen,
rechters of de (lokale) overheid, of het actief bepleiten van alternatieve regels
boven de Nederlandse wetgeving en afwijzing van fundamentele grondrechten voor bepaalde
bevolkingsgroepen, zoals het kiesrecht voor vrouwen en rechten voor de LHBTI-gemeenschap.
De discussie over de bescherming van de democratische rechtsorde kent een lange historie.9 In het regeerakkoord is afgesproken dat de verbodsbepalingen voor radicale organisaties
die tot doel hebben om onze democratische rechtsstaat omver te werpen of af te schaffen,
worden uitgebreid door aanpassing van art 2:20 BW (Het op verzoek van het Openbaar
Ministerie verbieden van een rechtspersoon).10

De Taskforce Problematisch Gedrag en Ongewenste Buitenlandse Financiering

Deze Taskforce ondersteunt gemeenten vanuit de ministeries van BZ, BZK, JenV, SZW
en OCW in de aanpak van problematische gedragingen.11 Momenteel heeft de taskforce een focus aangebracht op problematisch gedrag dat binnen
het salafistische spectrum voorkomt, vanwege de specifieke zorg ten aanzien van de
groei van de impact die salafistische aanjagers hebben binnen islamitische gemeenschappen.

Bestuurlijk instrumentarium

De onderzoeken van het Verweij-Jonker Instituut en Bureau Beke12 naar beschikbaar en geschikt instrumentarium laten zien dat bestuurders te maken
krijgen met antidemocratisch gedrag op meerdere thema’s. Naast culturele en religieuze
opvattingen zijn dat woonmisstanden, informele economie en overlast.

Er is in de onderzoeken een verdeling gemaakt tussen strafbare, onwettelijke en onwenselijke
(waaronder antidemocratische) gedragingen. Gemeenten beschikken al over juridische
instrumenten om strafbare en andere onwettelijke gedragingen aan te pakken. Deze onderzoeken
tonen aan dat er een categorie antidemocratisch gedrag over blijft die – om goede
rechtsstatelijke redenen – niet aangepakt kan worden met juridische instrumenten.
Over deze «onwenselijke» gedragingen zeggen de onderzoekers dat gemeenten daar het
best mee om kunnen gaan door interactie en dialoog te faciliteren, gesprekspartners
te verleiden daar aan deel te nemen, en door aan te spreken of te confronteren.

Er mag alleen geen sprake zijn van een dwingende (juridische) interventie tegen de
gedraging zelf, omdat vrijheid van gedragingen uitganspunt is in een democratische
rechtsstaat. Voorwaarde bij het nemen van bestuursrechtelijke maatregelen is namelijk
dat er sprake is van een (dreigende) wetsovertreding of evidente ordeverstoring. Vanuit
het perspectief van één overheid, is geïnvesteerd in hulpmiddelen en leerprogramma’s
zodat gemeenten handvatten hebben om te kunnen optreden tegen antidemocratische gedragingen.

Ik bied lokale bestuurders en ambtenaren de komende maanden de mogelijkheid om de
ontwikkelde kennis en hulpmiddelen te gebruiken in oefensessies. Ze krijgen daarin
de gelegenheid te oefenen met het duiden van de problematiek, het vormgeven en uitvoeren
van een handelingsstrategie, en het reflecteren op hun eigen denken en handelen.

Acties

In de bijlage zijn de hierboven genoemde actielijnen nader geconcretiseerd. Schematisch
ziet dit er als volgt uit:

Actielijn

Acties

Het bevorderen van integriteit

Handreiking integriteitstoetsing van kandidaten voor decentrale politieke partijen.

Handleiding basisscan integriteit van kandidaat-bestuurders mede-overheden

Wetgeving bevordering bestuurlijke integriteit: eerste en tweede tranche.

Overleg met de VNG inzake herziening modelgedragscode integriteit en modelreglement
van orde.

Het verhogen van de weerbaarheid tegen intimidatie en bedreiging

Norm en agressieprotocol vaststellen.

Zelfscan persoonlijke veiligheid en preventieve veiligheidscheck van de woning.

Aanpak integraal beveiligingsplan.

Standaardisatie van preventieve beveiligingsmaatregelen voor burgemeesters.

Ondersteuningsteam Weerbaar Bestuur.

Stappenplan voor een weerbare raad.

Verbeteren van beleid en uitvoering voor de aanpak van bedreiging, intimidatie en
omkoping.

Het omgaan met antidemocratische gedragingen

Toepassen van afwegingskader antidemocratisch gedrag.

Opleiding democratische rechtsorde.

Tot slot

Op 12 september jongstleden heeft de Dag van Weerbaar Bestuur plaatsgevonden. Projectleiders
van gemeenten, ministeries, platforms en uitvoeringsorganisaties die te maken hebben
met de aanpak van weerbaar bestuur zijn voor de eerste keer samengekomen. In deze
netwerkbijeenkomst zijn ervaringen en kennis uitgewisseld en zijn nieuwe ontwikkelingen
getoond.

Een aantal van de 23 gemeenten (en Bonaire) die ik eind 2018 een financiële impuls
heb gegeven voor innovatie en intensivering van de aanpak van weerbaar bestuur heeft
laten zien welke tussenresultaten deze gemeenten inmiddels hebben geboekt13. De meeste gemeenten zijn in de loop van 2019 gestart. Projecten die aansluiten bij
de probleemanalyse en de oplossingen van gemeenten zélf zijn in volle gang en lopen
tot in 2021. Deze (tussen)resultaten komen in de loop van 2020 via leerkringen en
via de website www.weerbaarbestuur.nl beschikbaar voor andere gemeenten. In het voorjaar van 2020 zal ik uw Kamer over
de stand van zaken per gemeente informeren.

In aanvulling op het Ondersteuningsteam Weerbaar Bestuur, waarover ik uw Kamer eerder
heb geïnformeerd en de Taskforce Problematisch Gedrag en Ongewenste Buitenlandse Financiering,
zet ik de komende periode in op versterking van de ondersteuningsfunctie van BZK richting
decentrale bestuurders. Daarmee kunnen bestuurders worden ondersteund met expertise
van mijn ministerie (en zo nodig externe expertise) bij bestuurlijk lastige kwesties
die opspelen vanuit maatschappelijk onbehagen en onrust op lokaal niveau.

Met de initiatieven op het gebied van weerbaar bestuur die ik in deze brief heb beschreven
blijf ik mij – samen met alle betrokken partners – inzetten voor de democratische
waarden en een goed openbaar bestuur. Wij laten bestuurders niet in de kou staan.

De Minister van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties, K.H. Ollongren