Plenair verslag Tweede Kamer, 84e vergadering
Woensdag 23 mei 2018

Aanvang

10:15 uur
Sluiting

20:37 uur
Status

Gecorrigeerd

Opening

Voorzitter: Arib

Aanwezig zijn 141 leden der Kamer, te weten:

Van Aalst, Agema, Alkaya, Amhaouch, Arib, Arissen, Asscher, Azarkan, Azmani, Baudet, Becker, Beckerman, Beertema, Belhaj, Van den Berg, Bergkamp, Bisschop, Den Boer, Van den Bosch, Martin Bosma, Bosman, Bouali, Van Brenk, Ten Broeke, Bruins, Bruins Slot, Buitenweg, Van Dam, Diertens, Tony van Dijck, Emiel van Dijk, Gijs van Dijk, Jasper van Dijk, Dijkhoff, Dijksma, Pia Dijkstra, Remco Dijkstra, Dik-Faber, Diks, Van Eijs, El Yassini, Ellemeet, Fritsma, Futselaar, Geluk-Poortvliet, Gerbrands, Van Gerven, Geurts, De Graaf, Van der Graaf, Grashoff, Graus, De Groot, Groothuizen, Van Haersma Buma, Van Haga, Rudmer Heerema, Pieter Heerma, Helder, Van Helvert, Hennis-Plasschaert, Hermans, Hiddema, Hijink, Van den Hul, Jetten, De Jong, Karabulut, Klaver, Koerhuis, Koopmans, Kops, Kröger, Krol, Kuik, Kuiken, Kwint, Laan-Geselschap, De Lange, Leijten, Van der Linde, Lodders, Madlener, Maeijer, Marijnissen, Markuszower, Von Martels, Van Meenen, Middendorp, Van der Molen, Moorlag, Agnes Mulder, Anne Mulder, Edgar Mulder, Nijboer, Nijkerken-de Haan, Van Nispen, Van Ojik, Omtzigt, Van Oosten, Ouwehand, Özdil, Öztürk, Özütok, Paternotte, Peters, Ploumen, Van Raak, Van Raan, Raemakers, Rog, Ronnes, Van Rooijen, De Roon, Arno Rutte, Segers, Sienot, Sjoerdsma, Slootweg, Sneller, Snels, Van der Staaij, Stoffer, Thieme, Tielen, Van Tongeren, Van Toorenburg, Veldman, Voordewind, Voortman, Aukje de Vries, Wassenberg, Van Weerdenburg, Westerveld, Weverling, Van Weyenberg, Wiersma, Wilders, Wörsdörfer, Yeşilgöz-Zegerius en Ziengs,

en de heer Grapperhaus, minister van Justitie en Veiligheid, de heer Hoekstra, minister van Financiën, en de heer Rutte, minister-president, minister van Algemene Zaken.

Mededelingen

Mededelingen

De voorzitter:
Ik deel aan de Kamer mee dat er geen afmeldingen zijn.

Deze mededeling wordt voor kennisgeving aangenomen.

Verantwoordingsdebat 2017

Aan de orde is het Verantwoordingsdebat over het jaar 2017.

Termijn inbreng

De voorzitter:
Aan de orde is het debat over de verantwoording over 2017. Ik heet iedereen van harte welkom, in het bijzonder de minister-president en de minister van Financiën. Ik heet mevrouw Giskes van het college van de Algemene Rekenkamer van harte welkom en natuurlijk ook de mensen op de publieke tribune en degenen die dit debat op een andere manier volgen.

U krijgt nog niet het woord, meneer Van Dijck.

Er is ook dit jaar weer veel belangstelling voor de verantwoordingsstukken en het verantwoordingsdebat. Vorige week vond, mede op initiatief van de heer Sneller, voor de tweede keer de V100 plaats, een bijeenkomst met honderd mensen uit de hele samenleving. Dat was een interessante en bijzondere dag.

Er zijn vragen gesteld over de jaarverslagen van de departementen. De commissies hebben die vragen doorgeleid naar het kabinet, zodat deze worden beantwoord. Zodra die antwoorden binnen zijn, zullen we de deelnemers aan de V100 hierover informeren.

Meneer Tony van Dijck, u mag nooit met het kabinet praten als de vergadering is geopend.

Dan geef ik nu het woord aan de heer Van Dijck namens de PVV.

De heer Tony van Dijck (PVV):
Voorzitter, dank u wel. Woensdag gehaktdag. Vandaag is het zover. De dag dat het kabinet verantwoording schuldig is aan de Nederlanders en aan de belastingbetalers.

In de stukken lees ik: het gaat goed met Nederland. Maar de vraag die ik meteen stel is: met wie gaat het eigenlijk goed? Het gaat goed met de schatkist van de minister. Dat hebben we kunnen zien. Maar het gaat allesbehalve goed met de portemonnee van de Nederlander. Deze is namelijk de afgelopen jaren leeggeroofd door de heer Rutte. Je zou denken dat de mensen in het land het in hun portemonnee zouden gaan voelen, nu het weer iets beter gaat. Niets blijkt minder waar. In 2017 werd een kleine koopkrachtstijging beloofd, een kruimel weliswaar, maar toch. Wat blijkt nu uit de verantwoording? De koopkracht is vorig jaar weer verder gedaald voor bijna alle Nederlanders. Waarom is dat niet gerepareerd door de minister van Financiën?

Iemand met een modaal inkomen zou er 0,4% op vooruitgaan, maar blijkt er achteraf 0,3% op achteruit te zijn gegaan. Het blijven kruimels, het blijven tientjes, maar het gaat om het principe. Ten tijde van de begroting in 2017 ging het CPB nog uit van een inflatie van 0,5%. Dat blijkt nu 1,3% te zijn geweest. Maar dat wist de minister al in maart vorig jaar. Toen werd een inflatie voorspeld van 1,6%. Het CEP had dan ook de titel: Inflatie stijgt. Waarom is toen niet ingegrepen door het kabinet en waarom is toen de koopkracht niet tussentijds gerepareerd?

Hetzelfde geldt voor de lonen. Het kabinet gaat ervan uit dat de lonen dit jaar met 2,5% zullen stijgen en volgend jaar zelfs met 3,5%. Maar als dit niet gebeurt, zakken de koopkrachtbeloftes als een plumpudding in elkaar. Als de inflatie hoger uitvalt vanwege de stijgende olieprijs, verdampt de loonstijging waar we bij staan. Dus wat zijn die beloftes nog waard?

Het kabinet laat de hele koopkrachtontwikkeling over aan externe factoren: de loonontwikkeling en de inflatie, maar doet zelf niets om de koopkracht van de mensen te verbeteren. Het kabinet zit op zijn handen, terwijl het geld tegen de plinten klotst bij het ministerie van Financiën. Er werd vorig jaar maar liefst 11 miljard meer aan belastingen opgehaald dan begroot. Het overschot bedraagt maar liefst 8 miljard, terwijl men uitging van een tekort van 3,3 miljard. En toch heeft het kabinet besloten om al deze meevallers van bijna 12 miljard helemaal voor zichzelf te houden. Alles voor Hoekstra. Waarom?

De minister-president beloofde dat we allemaal in onze portemonnee zouden voelen dat het weer wat beter gaat. Was dit weer zo'n loze belofte van de heer Rutte? De lijst wordt nu wel erg lang. De Nederlanders worden al decennialang uitgeknepen. Ze krijgen een steeds kleiner stukje van de welvaart. Dat moet stoppen. Sinds het begin van de crisis zijn de lasten met €2.800 per werkende toegenomen, rekende VNO-NCW ons voor. Maar het wordt nog erger. Als we terugkijken, zien we dat het reëel besteedbaar inkomen sinds 2002 niet meer is gestegen, volgens DNB, terwijl de economie met dubbele cijfers groeide. De koek wordt niet eerlijk verdeeld, minister. Oftewel: we mogen ons kapotwerken tot we erbij neervallen, maar we schieten er feitelijk niets mee op. Alle welvaartswinst wordt door de overheid en het bedrijfsleven in hun zak gestoken. De burgers hebben het nakijken en worden af en toe blij gemaakt met een dooie mus als zoethoudertje.

Over dooie mussen gesproken: het kabinet belooft 5 miljard aan lastenverlichting voor volgend jaar. De lonen moeten dan wel met meer dan 3% stijgen en de inflatie moet dan niet te hoog oplopen. Tegelijk worden door dit kabinet de btw op boodschappen en de energiebelasting verhoogd. De hypotheekrenteaftrek en veel belastingkortingen worden versoberd. Feitelijk worden we blij gemaakt met een dooie mus. De minister geeft dit ook toe. De lastenverlichting is feitelijk minder lastenverhoging. De komende jaren worden de lasten voor burgers en het mkb met 3,4 miljard verzwaard. Dat is het eerlijke verhaal. Dat schrijft de minister ook in antwoord op onze vragen, maar hij durft het hier in de zaal niet tegen de Nederlandse bevolking te zeggen.

Alsof het nog niet erg genoeg is, goochelt het kabinet ook nog met de zorgkosten. Het bevriezen van het eigen risico mogen we zelf betalen, maar de vermeende besparing van 2 miljard op de zorgkosten gaat niet naar de burger. Die steekt het kabinet zelf in zijn zak. Dat is gegoochel waar Hans Klok nog een puntje aan kan zuigen. Hoe belazer ik de burger voor gevorderden, met als gastdocent Mark Rutte.

De PVV pleit daarom voor echte lastenverlichting. Meer geld in de portemonnee betekent meer koopkracht, meer banen en meer economische groei. Nu is de burger aan de beurt. Waarom wordt het overschot door deze minister opgepot en niet teruggegeven aan de burgers? Het is tenslotte hun geld. Het is te veel betaald belastinggeld en dat moet terug.

Voorzitter. Dan de ouderen. Het is helemaal schrijnend wat daar gebeurt. Jarenlang werd deze groep door Rutte aangepakt. De ouderenzorg werd uitgekleed en de koopkracht uitgehold. Ook in 2017 werd hun een klein koopkrachtplusje beloofd. Dat blijkt weer een min. Pensioenen worden niet meer geïndexeerd en daar wordt soms zelfs op gekort. Nieuwe kortingen voor wel 8 miljoen pensioenen liggen op de loer. Gepensioneerden zijn de dupe van de kunstmatig laag gehouden rente door de ECB, terwijl deze minister van Financiën hier tijdens de aanbieding van de verantwoordingsstukken protserig staat te vertellen dat de rentelasten inmiddels 3,2 miljard lager zijn dan in 2012. De ouderen zijn gedupeerd, maar Wopke profiteert. Dat is ronduit asociaal. De PVV wil er daarom nogmaals voor pleiten om die dikke meevaller van de minister van Financiën te gebruiken om de gepensioneerden te compenseren voor hun koopkrachtverlies. Met een rentemeevaller van 1 miljard kunnen we de Anw met 3% verhogen zolang de rente zo laag is en zolang de pensioenen niet kunnen worden geïndexeerd. Dat is wel zo eerlijk en niet meer dan redelijk. Ik snap dan ook niet dat ik niet meer steun krijg in deze Kamer.

Dan de Belastingdienst. Ik kan er niet omheen: het is een puinhoop. Maar het wordt steeds erger, ieder jaar weer. De puinhoop is zo groot dat de belastinginning in gevaar dreigt te komen. De Algemene Rekenkamer stelt in zijn verantwoordingsonderzoek: "De tekorten aan personeel geven, in combinatie met de achterblijvende werkpakkettenreductie, aanleiding tot zorgen over oplopende risico's voor de continuïteit van de primaire processen van de Belastingdienst." Met andere woorden: de belastinginning is in gevaar. Dat is zeer kwalijk en het ondermijnt tegelijk de belastingmoraal in Nederland. Die is tot nu toe nog hoog, maar die kalft af op het moment dat de Belastingdienst niet meer functioneert.

Voorzitter. Een klein overzicht van de problemen. Eerst was daar Jan Kees de Jager. We kennen hem nog. We kwamen fouten tegen in de uitbetaling van de toeslagen. Het DigiD-systeem deugde niet en er raakten in zijn tijd ook nog eens 730.000 aangiftes kwijt. Toen al was duidelijk dat de ICT een groot probleem was. Daarna kregen we Frans Weekers. U weet wel, die staatssecretaris die toestond dat Bulgaren in Bulgarije de Belastingdienst als pinautomaat gebruikten. Na zijn aftreden kregen we Eric Wiebes. Onder zijn verantwoordelijkheid werden de problemen nog groter. De vertrekregeling bij de Belastingdienst was namelijk zo riant dat veel ambtenaren hiervan gebruikmaakten. Te veel. Ze kregen een gouden handdruk van €70.000 mee. Terwijl heel Nederland de broekriem moest aanhalen, kregen zij een dikke bonus.

Maar het wordt nog erger. De vertrekregeling was namelijk bedoeld om wat goedkoper en overtollig personeel te laten afvloeien. Door een foutje maakten juist de hoogopgeleide, onmisbare specialisten er gebruik van. Zelfs ambtenaren vlak voor hun pensioen pakten een grote zak met geld mee. En om het feest compleet te maken: ook ambtenaren van de FIOD en de douane maakten gebruik van deze gouden polonaise. Eén ton kregen zij op grond van de vertrekregeling. Dat was echter helemaal niet de bedoeling.

Toen kwam staatssecretaris nummer 4, Menno Snel. Tijdens zijn korte heerschappij mislukte een ICT-project bij de schenk- en erfbelasting, waardoor veel mensen nu op hun erfenis zitten te wachten. Ook bleek een simpele aanpassing van de belasting op dieselauto's niet realiseerbaar in de systemen. Ook deze staatssecretaris is dus niet in control. Ik houd mijn hart vast of de voor 2019 op de rol staande belastingwijzigingen überhaupt wel geïmplementeerd kunnen worden, want kennelijk hangt de Belastingdienst met touwtjes aan elkaar.

De oplossing van de staatssecretaris, net als die van zijn voorgangers, is: meer geld. 100 miljoen extra en de problemen worden opgelost. Ik vraag de minister wat die ellende nu gekost heeft. Gaarne een overzicht, want dit loopt volledig uit de hand.

De Algemene Rekenkamer constateerde voor het tweede jaar op rij acht onvolkomenheden bij de Belastingdienst, op het vlak van de sturing, de informatievoorziening, de werving van nieuw personeel, de ICT-legacy en de informatiebeveiliging. Kortom, het is nog steeds verre van op orde.

In 2016 besloot staatssecretaris Wiebes om de Belastingdienst onder curatele te stellen, maar vandaag wil de PVV de staatssecretaris zelf onder curatele stellen, met verplichte periodieke rapportages naar de Kamer. De staatssecretaris stelt in zijn brief voor om ons één keer per jaar te informeren, maar dat is wat ons betreft veel te weinig. Wij moeten er bovenop zitten en willen daarom van de Belastingdienst een groot project maken. Dat hadden wij al veel eerder moeten doen. Sterker nog, voormalig staatssecretaris Wiebes geeft zelf toe dat wij er een groot project van hadden moeten maken in 2016; hij betreurt dat dit niet gebeurd is. De Belastingdienst voldoet aan alle voorwaarden en de problemen bij de Belastingdienst moeten voor eens en altijd worden opgelost. Het is één minuut voor twaalf, wat ons betreft. Ik reken op brede steun in de Kamer voor het voorstel om van de Belastingdienst en de investeringsagenda een groot project te maken.

De voorzitter:
Dank u wel, mijnheer Van Dijck. De heer Sneller heeft nog een vraag voor u.

De heer Sneller (D66):
Ik wil even terug naar het begin van het betoog van de heer Van Dijck. Toen toonde hij heel mooi aan waarom het nationaal inkomen, het bbp, niet alles zegt. Dit jaar hebben wij voor het eerst de Monitor Brede Welvaart gekregen, waarin meer wordt ingegaan op dit soort vragen. Tijdens het debat over dat rapport, opgesteld door de tijdelijke commissie Breed Welvaartsbegrip, was de PVV heel kritisch op het begrip "brede welvaart". Nu hoor ik dat hij in verkapte termen eigenlijk heel positief is over het breder kijken naar de welvaart. Is de heer Van Dijck nu voorstander van een dergelijke monitor?

De heer Tony van Dijck (PVV):
Elke monitor, elk onderzoek dat iets toevoegt aan onze inzichten en onze besluitvorming is altijd meegenomen, maar wij zijn toen heel kritisch geweest op die monitor. In die monitor gaat het erover hoe blij de mensen zijn met hun omgeving, met de CO₂-uitstoot en dergelijke. Er is gekozen voor een milieu-achtige benadering. Maar wij maken ons er grote zorgen over dat de portemonnee van de burgers al jarenlang wordt uitgehold. In de monitor wordt er niets over gezegd dat de mensen elk jaar moeten inleveren aan koopkracht. Ik lees ook niet in de monitor dat één op de vijf gezinnen kampt met problematische schulden. Er zitten 30.000 mensen in de schuldsanering, maar dat lees ik niet in de monitor. Dat heeft allemaal te maken met het feit dat de koek niet eerlijk verdeeld wordt. Dat heeft de heer Sneller ook kunnen zien tijdens de hoorzitting over de aiq.

De heer Sneller (D66):
Ik ben blij dat de heer Van Dijck de monitor in ieder geval heeft bestudeerd en er ook inhoudelijke kritiek op heeft. Het CBS nodigt ons immers uit om feedback te geven, zodat het volgend jaar beter kan. Ik denk dat er in de monitor ook indicatoren inzitten, zoals slachtofferschap van misdaad, die de heer Van Dijck meer zullen aanspreken. Mag ik de heer Van Dijck verzoeken daar inhoudelijk op terug te komen en samen met de rest van de Kamer ervoor te zorgen dat wij de monitor kunnen verbeteren, zodat die volgend jaar een betere rol kan spelen, zoals ook de heer Van Dijck wil?

De heer Tony van Dijck (PVV):
Natuurlijk. Als ik dingen kan bijdragen die nu niet belicht zijn in de monitor, dan doe ik dat graag.

De voorzitter:
Dank u wel. Dan geef ik nu het woord aan de heer Van der Linde, die spreekt namens de VVD-fractie.

De heer Van der Linde (VVD):
Voorzitter. Het gaat goed met Nederland, heel goed. De eer daarvoor gaat niet naar een kabinet-Rutte I, II of III. De eer gaat ook niet naar 150 Kamerleden. De eer gaat zelfs niet naar ambtenaren die achter de schermen de verstandige beslissingen in dit land voorbereiden. Alle lof komt toe aan de grote meerderheid van de Nederlanders die, in de moeilijke jaren die achter ons liggen, begrepen dat we met z'n allen een pas op de plaats moesten maken. Mensen die zelf geld waren verloren aan DSB of Icesave. Mensen die korter of langer zonder baan zaten omdat hun bedrijf de crisis niet te boven kwam. Mensen die met een hypotheek van 130% een echtscheiding voor de kiezen kregen. Mensen die desondanks begrepen dat een ongewone coalitie ongewoon moeilijke beslissingen moest nemen, daarbij gesteund door andere partijen, steeds weer in een andere samenstelling. Mede daardoor kon het kabinet-Rutte II het huishoudboekje van de Staat op orde brengen en tegelijkertijd structurele maatregelen nemen die ons land voor lange tijd op voorsprong zetten. Denk aan de hervorming van de woningmarkt, de sociale huur, de langdurige zorg en het onderwijs. De decentralisaties zorgen er bovendien voor dat mensen echt aandacht op maat krijgen.

Voorzitter. Het gaat goed met Nederland, heel goed. De economische groei vorig jaar was meer dan 3%. Dat hebben we sinds de jaren negentig niet meer meegemaakt. Er is weer meer geïnvesteerd, meer uitgevoerd en meer geconsumeerd dan het jaar ervoor. Onze economie groeit al drie jaar achter elkaar harder dan in de landen om ons heen. Het aantal werklozen daalde met meer dan 100.000, er zijn meer dan 10 miljoen banen en meer dan 8,5 miljoen mensen zijn aan de slag. Dat is zo veel, dat we zo langzamerhand moeten gaan denken over onorthodoxe maatregelen om ons arbeidspotentieel — mensen die nu thuiszitten — aan het werk te krijgen. Wie kan werken, moet snel aan de slag. En omdat die mensen allemaal aan het werk zijn, klopt het huishoudboekje van minister Hoekstra ook weer. De staatsschuld ligt weer onder 60%, er is een begrotingsoverschot. De complimenten daarvoor komen dus toe aan alle mensen in Nederland en, vooruit, ook aan de kabinetten-Rutte I, II en III.

Tegelijkertijd sta je als econoom met verbazing te kijken dat ons zicht op onze economie in anderhalf jaar tijd zo drastisch kan veranderen. Het geeft ook te denken over het instrumentarium dat we gebruiken om de economie bij te sturen. De Europese Centrale Bank heeft een zeer ruim monetair beleid gevoerd en daarmee bijgedragen aan de groei. Maar hoe leggen we nu uit dat de Centrale Bank op dit moment in de hoogconjunctuur nog steeds elke maand voor 30 miljard euro schulden blijft opkopen? De ECB heeft zijn kruit volledig verschoten. De economische ontwikkelingen gaan simpelweg te snel voor de instrumenten die we gebruiken. Dat geldt trouwens ook voor ruimhartig begrotingsbeleid om de economie aan te jagen. Bij de VVD waren we toch al geen bewonderaars van Keynes. Want de economie aanjagen in slechte tijden klinkt wel leuk, maar hoelang ga je daarmee door als een crisis bijvoorbeeld acht jaar duurt? Welke politicus wil daartegenover bezuinigen in goede tijden, zoals nu? Je moet je ook afvragen of je überhaupt kunt aanjagen of afremmen met een begroting die grotendeels vastligt in allerlei verplichtingen.

De lessen die de VVD trekt uit de afgelopen tien jaar zijn overzichtelijk. In slechte tijden moet de overheid gewoon bezuinigen. Gebruik een crisis om er beter uit te komen. Je hebt dan draagvlak om kritisch te kijken naar je uitgaven en de economische structuur te versterken. Zorg dat de financiële markten het vertrouwen in je houden, zodat je overnight het geld hebt om een bank te redden. Laat zien dat je leert van fouten. Pak problemen in de financiële sector internationaal aan, zodat het kaartenhuis niet opnieuw kan instorten. Zwicht niet voor economen die beweren dat je jezelf uit de crisis kunt jubelen door veel geld uit te geven. Landen die diep hebben gesneden, neem bijvoorbeeld Ierland, hebben zich wonderlijk snel hersteld. Andere landen, Italië en Frankrijk voorop, blijven het moeilijk hebben. Wie niet zo veel heeft met al die economische verbanden of die droge cijfers, heeft gelukkig een alternatief: de Monitor Brede Welvaart van het CBS, een jaarlijkse thermometer tussen de billen van Nederland waaruit je kunt opmaken dat de meeste Nederlanders simpelweg gelukkig en tevreden zijn. De materiële welvaart is groot. Mensen vertrouwen elkaar in Nederland en ze vertrouwen de overheid. De veiligheid is prima en zelfs met fijnstof scoren we een groene taartpunt.

Voorzitter. Met al dat goede nieuws wil ik toch een aantal kritische noten kraken. Het is hartstikke mooi dat het huishoudboekje weer klopt, het is mooi dat de Rekenkamer de kas heeft nageteld en ziet dat we voor meer dan 99,5% alles in orde hebben, maar eigenlijk verwachten we niet anders in Nederland. De volgende stap is veel interessanter. Hoe weet ik als belastingbetaler dat die centen ook slim worden gebruikt, dat al dat dure beleid dat we hier maken ook resultaat oplevert en dat er geen veel betere oplossingen zijn voor minder geld?

De Algemene Rekenkamer heeft ook dit jaar weer een aantal pijnpunten op een rij gezet. Sommige daarvan spelen door de hele rijksoverheid en bovendien al heel lang. De pijnlijkste hebben wat ons betreft te maken met ICT. Een alarmerende situatie bij de Rijksdienst Caribisch Nederland, een puinhoop bij de rechterlijke macht, aanhoudende problemen bij de Belastingdienst en beveiligingsproblemen bij een aantal ministeries, waaronder het ministerie van Buitenlandse Zaken, in een tijd waarin spionage door een aantal mogendheden aan de orde van de dag is. Wat de VVD betreft steken deze problemen. Het is het onvermogen om lessen te leren uit het recente verleden.

In 2014 hebben we een parlementair onderzoek gehad. Dat was het onderzoek van de commissie-Elias. Die commissie heeft een aantal wijze aanbevelingen gedaan, vooral als het gaat om de aansturing van complexe projecten. ICT is de backbone van de rijksoverheid, dus we hebben een coördinerend minister nodig die al die projecten overziet en zorgt voor een goede pool met ICT'ers. Mijn collega Jan Middendorp zei het laatste heel mooi: "Eigenlijk moet je het vergelijken met de minister van Financiën. De rol die hij heeft voor financiën, zou de minister van BZK voor ICT moeten hebben. Vervolgens is ICT binnen elk afzonderlijk ministerie chefsache, alleen al vanwege de veiligheid, dus we verwachten leiderschap van de top van die departementen en dus ook van alle afzonderlijke ministers op hun eigen hoofdstuk."

Hoe kan het nou toch zijn dat van al die zaken die we hier een paar jaren geleden hebben behandeld naar aanleiding van de commissie-Elias, waarmee het kabinet indertijd voortvarend aan de slag is gegaan, zo weinig terecht is gekomen? Waarom blijft de ICT een ondergeschoven kindje? Waarom huren sommige rijksdiensten de helft van hun ICT'ers extern in? Waarom worden er zo weinig ICT'ers in dienst genomen? Waar blijft het concurrerende arbeidsvoorwaardenpakket? We huren nu mensen in voor drie of vier keer een ambtenarensalaris.

Ik hoor het graag als ik iemand tekortdoe, maar 2017 blijkt op dit punt een verloren jaar. De Rekenkamer signaleert dezelfde problemen als vorig jaar, zelfs in dezelfde bewoordingen. De VVD is een beetje voorzichtig geworden om nou weer om meer onderzoek te vragen. Voor je het weet, ligt er weer een rapport en zijn we weer een jaar aan het debatteren. Maar ik vraag me wel af hoe we nu verder willen. Kan de premier in de eerste termijn aangeven waar de knelpunten zitten? Neem de arbeidsmarkt voor ICT'ers. Zitten die problemen nou in het ARAR of in de WNT? Is het een kwestie van gewoon een leaseauto? Het zou me verbazen als daar geen scherp beeld van is. Hoe is het gesteld met de ICT-kennis aan de top van de departementen? Is de CIO, de chief information officer, ter zake kundig, of is het de zoveelste activiteit van een drukbezet, plaatsvervangend sg die ook personeelszaken en inkoopbeleid moet doen?

Over de beveiliging van informatie wil ik kort zijn. Aan de motie die Aukje de Vries bij het verantwoordingsdebat vorig jaar heeft ingediend is nagenoeg nul opvolging gegeven. Ik verwacht eigenlijk een toezegging van de premier dat de problemen dit jaar worden opgelost onder regie van de minister van Binnenlandse Zaken en dat we ze volgend jaar niet meer terugzien in de rapportage van de Algemene Rekenkamer.

Mevrouw Leijten (SP):
Dat werpt bij mij de vraag op wat de VVD nou precies gaat vragen. Ze mogen volgend jaar niet meer terugkomen in de rapporten van de Algemene Rekenkamer. Als dat wel het geval is, welke conclusies trekt de VVD dan?

De heer Van der Linde (VVD):
Laten we nou eens beginnen met een mooie, afrekenbare doelstelling. Ik zou eerlijk gezegd niet eens willen wachten tot volgend jaar. Wat mij betreft zouden we dit gewoon voor Prinsjesdag opgelost moeten hebben. Informatiebeveiliging kan niet wachten. U mag elke afzonderlijke minister die daar een potje van maakt hier ter verantwoording roepen en dan zullen we ook een kritisch debat hebben.

Mevrouw Leijten (SP):
Dat heb ik de afgelopen jaren gedaan. Sinds ik in de Kamer zit — dat is inmiddels heel wat jaren — hebben we het hier heel veel over ICT, over de overheid en ICT en over informatiebeveiliging. Ik vind het wel een beetje huilen met de pet op. Als de regering nu nog één jaar krijgt, wat moet er volgens de grootste partij van dit land dan gebeuren als het volgend jaar niet op orde is?

De heer Van der Linde (VVD):
Mevrouw Leijten wil waarschijnlijk graag horen dat wij dan het kabinet naar huis sturen. Ik denk dat dat niet zo snel gaat gebeuren. Maar ministers zijn wel gewoon verantwoordelijk voor een puinhoop die ze maken. Daar gaan we ze gewoon op aanspreken, ongeacht hun partij.

De voorzitter:
Gaat u verder.

De heer Van der Linde (VVD):
Voorzitter. Niet minder pijnlijk zijn de conclusies die de Rekenkamer trekt over subsidies. De ministeries van VWS en OCW spannen de kroon. Subsidies die op drie van de vier eindpunten geen doel treffen, worden niet teruggevorderd. Er is geen beleid voor misbruik en oneigenlijk gebruik. Ook staatssteun wordt niet getoetst. Subsidies bij andere departementen hebben niet eens een meetbaar beleidsdoel, laat staan dat je de resultaten kunt meten. Of er zijn zeventien doelen tegelijk, zoals bij ontwikkelingssamenwerking. Die zeventien doelstellingen botsen dan ook weer onderling. Welkom in de wereld van de bestedingsdruk. Ik hoor graag van het kabinet of subsidies kunnen worden teruggevorderd als ze niet doelmatig zijn uitgegeven. Wordt dat bijvoorbeeld gemakkelijker als we de te leveren prestaties nadrukkelijk in de beschikking zetten? Of moeten we er dan een soort privaatrechtelijk prestatiecontract van maken?

Politici hebben idealen, ideeën en ideetjes. We zien ze langskomen in de vorm van subsidies, maar natuurlijk ook als wetsvoorstellen, andere regelgeving, nota's en beleidsplannen en natuurlijk ook in de vorm van 3.000 moties die wij zelf indienen elk jaar. Zelden bevatten die voorstellen meetbare en afrekenbare doelstellingen, een deadline of een probleemeigenaar. Dat leidt ertoe dat peperdure projecten van start gaan zonder dat we een scherp beeld hebben van de uitkomst. Er ligt hier een taak voor onszelf als Kamer. Mijn collega Pieter Duisenberg heeft daar de afgelopen jaren veel aandacht voor gevraagd. Wij moeten onszelf dwingen elke keer weer voor de hand liggende vragen te stellen: welk probleem lossen we hiermee op, hoe meten we het resultaat, wat kost het, wat krijgen we daarvoor, wanneer is het klaar, is dit de meest effectieve inzet, wie is verantwoordelijk, wanneer gaan we het evalueren? En ja, je kunt niet op al die vragen een antwoord krijgen. De overheid kun je niet met een spreadsheet besturen. Je wilt ook nieuwe ideeën kunnen testen en vervolgens in alle openheid met elkaar bespreken of die hebben gewerkt; trial-and-error. Maar als we die vragen niet stellen, weten we ook zeker dat we niet komen tot afrekenbare doelstellingen, en daar moeten we wel naar streven.

Dat alles geldt in het bijzonder voor onze klimaatdoelstellingen uit het verdrag van Parijs. De VVD is niet de enige partij met grote ambities op dit gebied. We willen de aarde goed achterlaten, we willen niet afhankelijk worden en blijven van dubieuze regimes en fossiele brandstoffen raken gewoon op. Dat is waarschijnlijk de grootste uitdaging van deze eeuw. We gaan er vol voor, maar dan moeten we het wel goed aanpakken, op een manier waarop we ook economische groei en banen eraan overhouden. Maar het betekent veel voor mensen in Nederland. Die moeten het vertrouwen hebben dat elke cent voor de transitie optimaal wordt besteed. Dan is het schrikken als je het onderzoek van de Rekenkamer ziet. 400 miljoen euro om uitlaatgassen te verminderen, zonder noemenswaardige gezondheidswinst. IenW heeft tot 2016 geld naar de steden geschoven voor luchtkwaliteit, zonder scherpe doelstelling, zonder goede evaluatie, zonder noemenswaardige bijsturing. Dat is dus grotendeels weggegooid geld. Dat terwijl wij weten wat wel werkt: bronbeleid, scherpe eisen bij de productie. Het nieuwe pakket van het Nederlandse Samenwerkingsprogramma Luchtkwaliteit biedt gelukkig bij uitstek de kans om de kosteneffectiviteit voorop te stellen.

Het kan ook anders. De achtereenvolgende ministers van EZ hebben dat bewezen. Wat een paar jaar geleden nog onmogelijk leek, wordt nu werkelijkheid: het eerste windmolenpark op zee zonder subsidie. De premier heeft ook weleens ongelijk. Dit was namelijk een glashelder liberaal punt. Als de overheid de ontwikkeling stimuleert en het aan de markt overlaat, gebeurt het ook gewoon. De VVD hoopt dat we diezelfde beweging gaan maken bij de verduurzaming van de gebouwde omgeving.

De heer Van Raan (PvdD):
Ik wil even iets controleren. Ik hoorde de heer Van der Linde net zeggen dat de fossiele brandstoffen opraken en dat dat de reden is waarom we naar een transitie moeten. Ik wil even nagaan of ik dat goed begrepen heb. Volgens mij is het niet zo dat ze opraken als wel dat we ze niet meer kunnen gebruiken. Kan de heer Van der Linde bevestigen dat er een hele hoop fossiele brandstoffen in de grond moeten blijven, omdat we ze simpelweg niet kunnen verbranden?

De heer Van der Linde (VVD):
Ik weet niet zeker of ik de vraag van de heer Van Raan goed begrijp. Het punt dat ik wil maken, is dat ...

De voorzitter:
Misschien kan de heer Van Raan de vraag eerst toelichten, maar dat beschouw ik dan niet als een interruptie. Meneer Van Raan, u mag de vraag toelichten.

De heer Van Raan (PvdD):
Ik hoorde de heer Van der Linde net zeggen dat een reden voor de transitie is dat de fossiele brandstoffen opraken, maar het gaat er niet zozeer om dat ze opraken als wel dat we ze niet meer kunnen gebruiken. Wellicht kan de heer Van der Linde dit in zijn tekst verbeteren.

De heer Van der Linde (VVD):
Ik maakte volgens mij een drieslag. Ja, ze raken op en alleen al daarom moeten we over andere dingen nadenken. U hebt er natuurlijk gewoon volkomen gelijk in dat we ze vanwege de CO₂-uitstoot ook niet allemaal willen gebruiken.

De heer Baudet (FvD):
Dat is natuurlijk speculatief, of ze opraken of niet. We weten niet hoeveel er zijn. We weten ook niet wat nou precies de oorsprong is van wat we "fossiele brandstoffen" noemen. Misschien komen ze voor een deel wel uit de kern van de aarde, waar het vuur van de aarde bepaalde koolstofverbindingen maakt. Het is allemaal heel speculatief wat de oorsprong is en hoeveel er nog van is. Het stenen tijdperk is ook niet geëindigd omdat er niet genoeg stenen waren enzovoorts. Ik wil dat hier vanuit de FvD-fractie dus toch wel even als bijstelling toevoegen.

De heer Van der Linde (VVD):
Ja.

De voorzitter:
Gaat u verder.

De heer Van der Linde (VVD):
Voorzitter. We hebben genoeg om aan te werken. 2017 was vooral een beleidsarm jaar. Zeven maanden formeren betekent ook zeven maanden wachten op nieuw beleid. Pas nu hebben mensen met een baan vooruitzicht op wat extra geld in de portemonnee. De stijging van de koopkracht in 2017 was magertjes. Ik gun werkend Nederland een forse loonstijging. Dat is goed voor de economische groei. Het doet iets voor de krapte op de arbeidsmarkt en het is vooral hoog tijd voor al die mensen die jaren hebben moeten wachten. Pas nu kunnen we het pensioenstelsel begrijpelijk en eerlijk maken, zodat ouderen zich niet nodeloos zorgen hoeven te maken over kortingen en indexatie, als de sociale partners tenminste willen opschieten met hun huiswerk. En pas nu kunnen we ondernemers bevrijden van de loondoorbetaling in het tweede ziektejaar, kunnen we het ontslagrecht versoepelen en kunnen we de vennootschapsbelasting echt verlagen. Laten we snel aan de slag gaan.

Dank u wel.

De heer Azarkan (DENK):
Dat klonk als het einde. Klopt dat?

De heer Van der Linde (VVD):
Als dat uw vraag was: ja. Is dat ook het eind van uw interruptie?

De heer Azarkan (DENK):
Ik hoorde de heer Van der Linde een aantal zinnen geleden zeggen dat de koopkracht magertjes is en ik hoorde de heer Van der Linde aan het begin een compliment maken aan het Nederlandse volk. Als ik het zo zie, is het vorige kabinet onder aanvoering van de heer Rutte met een grote zak langs de bevolking gegaan met de vraag: wilt u alstublieft iets doneren, omdat het heel slecht met Nederland gaat, en kunnen wij met z'n allen die zak vullen met wat geld, omdat we het heel slecht hebben? Nu leven we in een tijd van hoogconjunctuur. De koopkracht is vrij dramatisch; die is eigenlijk schandalig. Er is een economische groei van 3,3% en de mensen gaan er 0,1%, 0,2% of 0,3% op vooruit; sommigen gaan er op achteruit. Nu kunnen we zo'n zak verdelen en wat doet de partij van de heer Van der Linde dan? Die draait haar rug naar de bevolking en geeft 1,6 miljard aan Shell of Unilever.

De voorzitter:
En de vraag is?

De heer Azarkan (DENK):
Waarom doet u dat?

De heer Van der Linde (VVD):
Dit gaat over 2017. De VVD heeft heel 2017, voor en na de verkiezingen, geroepen dat we uit moeilijke tijden komen en dat het nu tijd is dat mensen meer geld in de portemonnee krijgen. 2017 viel wat tegen. De minister zal straks gaan uitleggen dat de mensen er wel iets op vooruit zijn gegaan, maar minder dan wij met z'n allen verondersteld hadden. Dan bent u toch extra blij dat dit kabinet zorgt voor een lastenverlichting van 5 miljard?

De heer Azarkan (DENK):
De vraag is bij wie dat geld terechtkomt.

De voorzitter:
Meneer Azarkan, u neemt het woord als ik het u geef. Het spijt me. U heeft het woord.

De heer Azarkan (DENK):
De vraag is bij wie dat geld terechtkomt. U draait eromheen, meneer Van der Linde; dat zeg ik via u, voorzitter. Het is altijd hetzelfde patroon. U geeft aan het begin een compliment aan het Nederlandse volk, omdat het in moeilijke tijden de rug heeft rechtgehouden en Nederland uit de crisis heeft getrokken. Maar als er dan wat te verdelen valt, draait u zich weer naar het grootkapitaal, naar Shell en naar Unilever. U geeft 1,6 miljard weg zonder dat u kunt aantonen hoe dat voor het Nederlandse volk uitpakt. U kunt eromheen draaien, maar ik stel gewoon een heel simpele vraag. In goede tijden zou je de koopkracht ook kunnen verbeteren. Daar kiest u niet voor. Dus u maakt het Nederlandse volk een heel goedkoop compliment, maar in feite draait u het uw rug toe.

De heer Van der Linde (VVD):
Dit kabinet heeft in de plannen staan: 1,5 miljard extra voor defensie, 1,5 miljard extra voor onderwijs, 2 miljard extra voor zorg, 0,5 miljard voor politie, 5 miljard voor lastenverlichting, en daarnaast maken wij ook nog een pakket om het bedrijfsleven te helpen. Daar wordt namelijk het geld verdiend waarmee wij die defensie moeten betalen, dat onderwijs en die zorg. In dat brede pakket zit, ja inderdaad, ook iets met dividendbelasting.

De voorzitter:
De heer Azarkan voor zijn derde vraag.

De heer Azarkan (DENK):
Ik dacht: ik wacht even tot u mij het woord geeft. Dank u wel, voorzitter.

De voorzitter:
Ja, natuurlijk. Uw derde vraag. Zo hoort het.

De heer Azarkan (DENK):
Zo is het. Al die maatregelen die u net aangeeft, leiden ertoe dat je €10, €20, €30 per maand meer kunt uitgeven dan je eerder had. Daar leidt dat toe, meneer Van der Linde.

De heer Van der Linde (VVD):
Dit debat is om terug te kijken op 2017, op het eind van die moeilijke tijden, op het jaar waarin wij riepen: er moet meer geld in de portemonnee. Dat gaan wij nu doen. En dan kijken wij vooruit: 5 miljard lastenverlichting.

De heer Van Rooijen (50PLUS):
De heer Van der Linde begon aan het slot over dreigende kortingen. Hij zegt dat die overbodig zijn als er een nieuw pensioenstelsel komt, maar zolang dat er niet is, moet er worden gekort. Gisteravond hadden wij een omgekeerde rol: ik zat in vak-K en u zat in de zaal. U zei toen hetzelfde. Nu stel ik u de vraag: als dat stelsel er niet komt — wat wij overigens niet willen — of te laat, namelijk in 2022 of 2023, maar de kortingen zijn er in 2020 of 2021, bent u dan alsnog bereid om ons voorstel te steunen? Gisteren zei u: dat gaan wij niet doen. Daarmee zegt u: wij gaan gewoon korten als dat nieuwe stelsel er niet is. Graag een duidelijk antwoord.

De heer Van der Linde (VVD):
Het korte antwoord is nee, en ik zal u ook uitleggen waarom. Wij kiezen voor een stelsel waarin wij mensen 97,5% zekerheid bieden. Daar hoort bij dat wij de pensioenfondsen ruime buffers laten aanhouden. Wij gaan die buffers niet uitdelen ten koste van volgende generaties en niet alleen niet ten koste van volgende generaties, maar ook niet ten koste van de zekerheid die ouderen nu hebben.

De heer Snels (GroenLinks):
Een korte vraag, omdat de heer Van der Linde begon over die koopkracht. Ik ben het spoor een beetje kwijtgeraakt en ik hoop dat de bewindslieden die vraag later zullen beantwoorden. Bent u ook verrast door die tabel bij de SZW-stukken over de realisatie van de koopkrachteffecten 2017?

De heer Van der Linde (VVD):
Ja. Er is een hele hoop te zeggen over gemiddelden, medianen, doelgroepen enzovoort, maar laten wij gewoon eerlijk zijn: wij hadden natuurlijk met z'n allen op meer gehoopt. Dat heeft alles te maken met inflatie. Dat weten wij ook. Dat is op zich een goed teken. Maar ja, ik had u graag laten zien dat het heel veel meer was.

De heer Snels (GroenLinks):
Dat delen wij. Het gaat nu niet eens zozeer over het politieke oordeel daarover. Wij krijgen nu de cijfers van SZW over de realisatie 2017 gebaseerd op CEP-cijfers 2018. Bij de stukken krijgen wij een nieuwe tabel met net weer wat andere koopkrachtgroepen, maar het grote verschil is dat in de SZW-tabel tien van de veertien inkomensgroepen erop achteruitgaan, minnetjes, en in het antwoord op de vragen er geen één minnetje meer over is en iedereen in de plus staat. Die twee tabellen zijn allebei op het CEP gebaseerd. Hoe kan dat?

De heer Van der Linde (VVD):
Ik heb dat ook gezien. Misschien moet u die vraag niet aan mij stellen, maar aan de verantwoordelijke minister.

De heer Tony van Dijck (PVV):
Ik word een beetje moe van die VVD die constant roept: lagere belastingen, de mensen moeten het voelen in de portemonnee. Nu liggen de feiten over 2017 er. De mensen hebben niets gevoeld. Sterker nog, er is weer geld uit hun portemonnee gehaald. In 2018 zouden zij dan een klein koopkrachtplusje krijgen van gemiddeld €5 per maand. Maar ja, de inflatie hoeft maar een beetje tegen te vallen of de loonontwikkeling hoeft maar een beetje tegen te vallen ...

De voorzitter:
En wat is de vraag, meneer Van Dijck?

De heer Tony van Dijck (PVV):
Mijn vraag is dat de heer Van der Linde zelf hoopt dat de mensen wat meer in hun portemonnee krijgen. Sterker nog, hij gunt de mensen wat meer in de portemonnee. Maar op het gebied van het beleid, ...

De voorzitter:
En uw vraag is?

De heer Tony van Dijck (PVV):
... zodat die mensen iets meer in hun portemonnee krijgen, doet hij helemaal niets.

De voorzitter:
De heer Van der Linde.

De heer Tony van Dijck (PVV):
En dat is kwalijk.

De heer Van der Linde (VVD):
Ik heb net een opsomming gegeven van alles wat wij de komende tijd gaan doen en gezegd wat er in de plannen staat. Dat is alleen maar mogelijk omdat wij het huishoudboekje van de bv Nederland op orde hebben. Dan kun je wel roepen "ze houden het allemaal in hun zakken", maar het gaat goed met Nederland. Eindelijk kunnen we wat terugdoen. Ja, natuurlijk, we hebben moeilijke jaren achter de rug. Maar u zult toch met mij blij zijn met de plannen die er nu liggen, of niet soms?

De heer Tony van Dijck (PVV):
Het gaat goed met Nederland, maar het gaat niet goed met de portemonnee van de burger. En dat is u aan te rekenen. U zegt nu dat er voor die portemonnee iets in het verschiet ligt, maar deze minister geeft zelf toe dat we voor de periode tot 2020/2021 spreken over een lastenverzwaring van 3,4 miljard. Met andere woorden: u doet niets voor de mensen. De lastenverlichting die u belooft, is minder lastenverzwaring. Dat moet u vertellen. Dat is het eerlijke verhaal.

De voorzitter:
De heer Van der Linde.

De heer Tony van Dijck (PVV):
De enige koopkrachtverbetering die in de boeken staat, is te danken aan een loonstijging die niet in uw handen ligt, maar die bij het bedrijfsleven ligt of komt door een lage inflatie. Met andere woorden: ...

De voorzitter:
Wat is uw vraag?

De heer Tony van Dijck (PVV):
... wat doet u beleidsmatig zodat de mensen feitelijk meer in hun portemonnee hebben? Feitelijk meer in hun portemonnee.

De voorzitter:
De heer Van der Linde.

De heer Van der Linde (VVD):
De VVD is in 2012 de verkiezingen ingegaan met één centrale belofte: wij maken de overheidsfinanciën op orde. Dat hebben we gedaan, met uw steun en met de steun van een heleboel partijen. Het is gewoon gebeurd. We zijn nu de verkiezingen ingegaan met de belofte: nu gaan we iets voor uw portemonnee doen. U kijkt nu terug op 2017. Toen was er nog geen kabinet, vooruit, de laatste twee maanden. U weet heel goed dat je dat in die laatste twee maanden niet geregeld krijgt. We hebben vier jaar de tijd om dit te doen. En dan mag u ons erop afrekenen. En dan mag u in de verkiezingstijd tegen iedereen gaan roepen dat we dat wel of niet hebben gedaan. Ik vermoed alleen dat, als we het voor elkaar krijgen, wij u daar dan niet meer over horen.

De heer Tony van Dijck (PVV):
De feiten spreken voor zich. De plannen zijn doorgerekend en daar blijkt uit dat door dit kabinet beleidsmatig niets gedaan wordt aan een betere koopkracht. Wat u doet, komt neer op minder lastenverzwaring. Maar dat wil niet zeggen: lastenverlichting. Dus u belooft de kiezer "ik zou de komende jaren eigenlijk €50 uit je portemonnee halen, maar weet je wat, dat doe ik niet". En dat is dan het extra geld in de portemonnee. En dan moet ik blij zijn dat die €50 die eigenlijk op de rol stonden om geroofd te worden uit mijn portemonnee, er niet uit worden gehaald. Dat is wat u zegt. U zegt: de €50 die we eigenlijk zouden pakken, pakken we niet. Ik ben blij.

De voorzitter:
Dat heeft u gezegd.

De heer Van der Linde (VVD):
Ik pak gewoon even de doorrekening van het CPB erbij. Los daarvan kijk ik even terug naar het afgelopen jaar. 100.000 mensen — om precies te zijn: 117.000 mensen — hebben een baan gekregen. Dat blijkt niet uit die koopkrachtplaatjes, want volgens die koopkrachtplaatjes krijg je nooit een nieuwe baan en maak je geen promotie. Dat zie je allemaal niet, laat staan dat je ziet dat je door een echtscheiding heen gaat of andere grote evenementen meemaakt. U gaat mij toch niet vertellen dat wij met z'n allen slechter worden van het kabinetsbeleid dat nu voorligt met een lastenverlichting van 5 miljard?

De voorzitter:
Vierde vraag, meneer Tony van Dijck.

De heer Tony van Dijck (PVV):
Ik ga u wel vertellen dat we er inderdaad niets mee opschieten en dat u de bal helemaal bij het bedrijfsleven legt. Zij moeten de lonen ... Dat gunt u iedereen. Ik gun iedereen een loonstijging van 10%. Daar gaat het niet om. Het gaat erom wat dit kabinet doet. Wat doet de VVD? Zij roept altijd dat werkend Nederland lagere belastingen verdient, maar u verhoogt de belasting alleen maar! Dat is wat u doet! En daarom moet u niet tegen werkend Nederland zeggen "dankzij ons hebt u nu een baan", want u hebt helemaal niets gedaan. Vorig jaar zat er geen kabinet. Toen was het hele handeltje demissionair. Dat was een goed jaar. Misschien is dat een idee voor dit jaar: ga op je handen zitten.

De heer Van der Linde (VVD):
Ik heb niet zo'n zin in een goedkoop welles en nietes. Als de PVV de volgende keer gewoon haar verkiezingsprogramma eens laat doorrekenen door het CPB, dan kunnen we die cijfers ernaast houden. Dan praten we ergens over. Maar er viel niet zoveel door te rekenen.

De heer Nijboer (PvdA):
De heer Van der Linde sprak net in een interruptie over de bv Nederland. Zijn laatste woorden waren: nou kunnen we toch lekker de Vpb verlagen. Vandaag liggen al die analyses voor: van het CBS, over de brede welvaart, wat de problemen zijn in Nederland, ongelijkheid, klimaat, wonen. Maar de analyse is niet dat de bedrijven te weinig winst maken. Ik vraag hem toch hoe hij op basis van al die analyses tot de conclusie komt dat dat nou het meest urgente is wat er moet gebeuren. We zijn een land hè, we zijn geen bv.

De heer Van der Linde (VVD):
Daar heeft de heer Nijboer gelijk in. Alleen, het bedrijfsleven is een van de vele dingen. En weet u, er zit wel heel veel groen in die Monitor Brede Welvaart. Het gaat goed met Nederland. Er zitten ook een paar van die rode taartpunten in. Ik vind het een prachtig ding. We weten dus waar we onze aandacht aan moeten besteden. We geven toch niet alleen maar geld uit aan het bedrijfsleven? We geven toch ook geld uit aan andere dingen die we belangrijk vinden?

De heer Nijboer (PvdA):
We zijn natuurlijk een mooi land. Daarover zijn we het snel eens. Ik ben ook niet van de pessimistische vleugel van de politiek. Maar die rode vlakken zeggen niet dat de winsten van het bedrijfsleven te laag zijn. We hebben een enorm probleem met de dividendbelasting. U noemde zelf de Vpb. Daar sloot u uw inbreng mee af. Het gaat om de sociale samenhang. Denk aan mensen die niet meer meekomen. We lopen achteraan met het klimaat. Denk ook aan het onderwijs. Dat zijn de problemen. Hoe komt u er dan bij om nu, en als uitsmijter in uw inbreng, meer geld naar het bedrijfsleven als grote winst te gebruiken?

De heer Van der Linde (VVD):
Ik vind dat wij te makkelijk vergeten dat die bedrijven in Nederland ook zorgen voor banen. Dat is één. En ze zorgen niet alleen voor rechtstreekse banen. Probeert u het ook eens uit te leggen aan de taxichauffeur die hier elke dag vijf keer op en neer naar Shell rijdt. Probeert u het eens uit te leggen aan de mevrouw die broodjes smeert en die aflevert voor een internationale vergadering bij Akzo, Unilever of wat dan ook. Bij bedrijven wordt wel het geld verdiend.

De heer Azarkan (DENK):
Toch altijd weer die schwalbe van de VVD, alsof oppositiepartijen niet geïnteresseerd zijn in bedrijven die banen creëren. Dat weten we natuurlijk. Het probleem is, meneer Van der Linde, dat in de afgelopen 30 jaar de bedrijfswinsten verdrievoudigd zijn. De koopkracht van mensen is nauwelijks toegenomen. Gaat u daar eens op in!

De heer Van der Linde (VVD):
Ja, en daar hebben we die 5 miljard voor.

De voorzitter:
Dank u wel. Dan ga ik naar de heer Snels namens GroenLinks.

De heer Snels (GroenLinks):
Voorzitter. Wat willen we bereiken? Wat gaan we daarvoor doen? En bereiken we wat we hadden willen bereiken? Dat zijn de eenvoudige vragen die aan het einde van een begrotingscyclus in het Verantwoordingsdebat centraal zouden moeten staan. Dat zou moeten, omdat burgers willen weten of belastinggeld zorgvuldig, zuinig en zinnig wordt gebruikt door ons als politici. Mensen willen weten waarom we beleid voeren en wat dat gaat opleveren, rationeel onderbouwd, niet op basis van een gevoel, niet op basis van gokken en niet op basis van de diepste vezels van de premier, om hem maar eens te citeren. Maar precies dit is toch de reden waarom het debat over de dividendbelasting zo hoog oploopt, zo vraag ik de premier. Mensen willen weten wat ze voor 1,4 miljard krijgen aan investeringen en werkgelegenheid, of vragen zich af of dit geld beter besteed kan worden. Precies daarom is dit Verantwoordingsdebat zo belangrijk. Niet omdat wij als financiële woordvoerders een technocratisch debat over cijfers voeren, maar omdat dit debat uiteindelijk gaat over democratische verantwoording. Geen technocratie maar democratie, zoals de Rekenkamer terecht stelt. Graag een reactie.

Voorzitter. We hebben inmiddels heel veel puzzelstukjes om de verantwoording te verbeteren, maar er is nog geen zicht op het leggen van de gehele puzzel. Daarover gaat mijn inbreng vandaag. Ik begin met de verantwoording in beperkte zin, namelijk bij de aansluiting van de begrotingen bij de verantwoording en het Financieel Jaarverslag. Het valt mij op dat de vragen van de V100-burgers de vinger op de pijnlijke plek leggen, of het nu om verkeersveiligheid, de aansluiting op de arbeidsmarkt, het onderwijs, de energietransitie, de werkdruk in de zorg of armoede bij kinderen gaat. Al die vragen gaan over doelen die soms wel maar meestal niet expliciet zijn vastgesteld en over de mate waarin geld of beleid wel of niet heeft bijgedragen aan het behalen van die doelen. De reden waarom burgers al die vragen stellen, is dat het niet makkelijk, of helemaal niet, uit de stukken is te halen. Dat is het punt. De verantwoording heeft te weinig een relatie met de begroting. De vragen wat we willen bereiken, wat we daarvoor hebben gedaan en wat we bereikt hebben, zijn op deze manier moeilijk te beantwoorden. Zijn de minister en de premier dat met mij eens en delen zij deze analyse die ook door de Rekenkamer krachtig wordt gemaakt?

En dat met een kleine twintig jaar nadat we begonnen zijn aan de VBTB- operatie van beleidsvoorbereiding tot beleidsverantwoording, een operatie die volgens mij nog is gestart door minister Zalm in het tweede paarse kabinet, in de vorige eeuw dus. De premier moest toen nog staatssecretaris worden. Het duurt met de analogie van Arno Visser van de Rekenkamer wel heel lang voordat we de gordijntjes van de koets van Madame Bovary weg kunnen schuiven. En dan vraag ik mij af: willen we wel weten wat er achter de gordijntjes gebeurt? Waarom is dit zo'n taai en moeizaam proces? Of is het ook inherent aan de politiek? Is beleid maken veel spannender dan verantwoording afleggen? Is veel beloven gemakkelijker dan verantwoorden of beloften wel zijn waargemaakt? Graag een reactie.

Voorzitter. De Comptabiliteitswet is ook zo'n puzzelstukje, een nieuw puzzelstukje dat de verantwoording van beleid moet verbeteren, en wel op twee onderdelen. Ten eerste artikel 4.2. De Rekenkamer trekt terecht de conclusie dat door decentralisaties en op afstand zetten van beleid in zbo's en rechtspersonen met een wettelijke taak, het budgetrecht van de Kamer wordt uitgehold. Ongeveer 60% van de uitgaven valt dan niet meer onder de directe verantwoordelijkheid van ministeries. Als je dan weet dat op heel veel departementen de verplichtingen per jaar bijna 100% zijn, dan blijft er van het jaarlijkse budgetrecht van de Kamer weinig over. In het jaarverslag staat dat we in 2017 een onderuitputting hebben van 1,4 miljard. Mag ik ervan uitgaan dat via de eindejaarsmarge dit geld ook weer besteed gaat worden aan dezelfde doelen en mag ik ervan uitgaan dat al het geld dat wordt meegenomen in de eindejaarsmarge gezien kan worden als een meevaller waardoor dit ook weer te amenderen is door de Kamer bij Voorjaarsnota?

Ik had het over artikel 4.2. De ministers moeten voor al die organisaties op afstand zorgen voor tijdelijke en betrouwbare informatie voor het jaarverslag. Ze moeten toezicht houden op de rechtmatige besteding en heel veel van die organisaties moeten aan de minister verantwoording afleggen over de doelmatigheid en de doeltreffendheid van hun beleid. En eigenlijk weten we dit allemaal niet. Het staat niet of onvoldoende in de jaarverslagen. De re-integratietrajecten van het UWV worden door de Rekenkamer zelf ook als voorbeeld genomen. Het jaarverslag van de minister toont niet aan dat er in 2017 minder aan re-integratie is uitgegeven dan verwacht of wat de relatie is tussen uitgaven aan re-integratie en dat wat het UWV echt heeft gedaan om mensen met een beperking daadwerkelijk te helpen. Wat vinden de minister en de premier hiervan en wat gaan zij doen om dergelijke informatie voor komend jaar wel inzichtelijk te maken? Zo is er ook geen overzicht van of inzicht in de vraag hoeveel publiek geld er bij al die organisaties op afstand omgaat, zo stelt de Rekenkamer. Krijgen we dat volgend jaar wel? Gaat het kabinet daar werk van maken?

Een volgend puzzelstukje is artikel 3.1 van de Comptabiliteitswet. Doelstellingen, doelmatigheid en doeltreffendheid moeten in iedere wet worden aangegeven. Een heel belangrijk wetsartikel, maar je wilt dat die informatie al in begrotingen wordt geaggregeerd, wat volgens mij de ideale situatie zou zijn. Ik heb eerder de afschaffing van de dividendbelasting al als voorbeeld genoemd. Ik ben benieuwd hoe artikel 3.1 voor dit voorstel gaat uitpakken, maar krijg geen antwoord op mijn vragen om dat nu al toe te lichten. Ik zou dat nu al willen weten en niet pas als de wet klaar is. Graag een reactie, want dit geldt in feite voor alle wetgeving.

De operatie Inzicht in kwaliteit is een belangrijke afspraak in het regeerakkoord, voortvloeiend uit de Studiegroep Begrotingsruimte. Weer zo'n puzzelstukje voor het verbeteren van de kwaliteit van beleid. Overigens vraag ik mij af of er een lacune is qua kennis over doelmatigheid en doeltreffendheid bij departementen, zoals wordt gesteld. Volgens mij gaat het hierbij ook echt om politieke wil. De economen van Financiën weten vrij goed wat de afschaffing van de dividendbelasting wel of niet betekent. Maar wil het kabinet daar nauwkeurig inzicht in geven? Dat is volgens mij veel eerder de politieke vraag. Ten slotte, qua verantwoording in beperkte zin, het baten-lastenstelsel. Ook daar praten we al een kleine twintig jaar over. De Rekenkamer twijfelt over de ambities van dit kabinet naar aanleiding van de tekst in het regeerakkoord. In reactie schrijft de minister dat pragmatisch invoeren van het stelsel het doel is. Hoe moet ik dit debat tussen kabinet en Rekenkamer zien? En is de minister het met mij eens dat het baten-lastenstelsel een puzzelstukje is — weer zo'n puzzelstukje — om beter inzicht te krijgen in de kosten en opbrengsten van beleid?

Voorzitter. Dan de Monitor Brede Welvaart, een volstrekt nieuw puzzelstukje en een mooi en belangrijk puzzelstuk. Complimenten voor het CBS en alle betrokkenen. Eerst wat praktische vragen. We zagen vorige week de minister van Financiën en de president van de Rekenkamer in de plenaire zaal toen het financieel jaarverslag formeel werd aangeboden aan de Kamer. Maar met de Monitor Brede Welvaart gebeurde dat niet. De minister zei er ook niets over in zijn betoog in de Kamer. Dat is jammer. Zou dat volgend jaar niet anders moeten? De kabinetsreactie kwam van de minister van EZK, terwijl de premier dit jaar zijn verantwoordingsbrief achterwege liet. Ook dat is jammer. Het ligt meer voor de hand dat de premier zijn verantwoordingsbrief gebruikt om al die verschillende puzzelstukjes aan elkaar te knopen, en dus ook om de monitor te koppelen aan kabinetsbeleid. Een gemiste kans. Kan dat volgend jaar niet anders?

De monitor zelf is goed voor het debat en zorgt voor meer aandacht voor brede welvaart. Het is namelijk belangrijk dat we verder kijken dan alleen naar de groei van het bbp en de staatsfinanciën. Er gaan heel veel dingen goed in Nederland. Er is vertrouwen in de instituties en in elkaar. De economie trekt aan en we zijn relatief zeer gelukkig. Maar er zijn grote verschillen in de verdeling van de brede welvaart. Dit geldt voor inkomen, werkloosheid, gezondheid, ervaren woonlasten, vertrouwen in andere mensen, en tevredenheid met het leven en persoonlijk welzijn. Met name de kloof tussen laag- en hoogopgeleiden is pregnant en consequent aanwezig. Maar hoe verhoudt zich dit tot kabinetsbeleid? Hoe verantwoordt de premier deze kloof? Wat zijn de doelen? Wat wil het kabinet hier bereiken?

En dan nog een heel concrete vraag. De monitor gaat uit van de kapitalenbenadering: natuurlijk kapitaal, menselijk kapitaal en maatschappelijk kapitaal. Eigenlijk is het dan logischer om te kijken naar vermogensverhoudingen bij mensen in plaats van naar inkomensplaatjes. Graag een reactie.

Tegelijkertijd is het zorgelijk — we hadden het er net in een interruptiedebatje al over — dat bijna iedereen er in koopkracht op achteruit lijkt te gaan, althans volgens het jaarverslag van SZW. Maar we kregen een nieuwe tabel via het ministerie van Financiën en beide tabellen sluiten niet op elkaar aan, terwijl beide gebaseerd zijn op CEP-cijfers van het CPB. Daar krijg ik graag opheldering over.

Onze aanzienlijke welvaart hier en nu gaat ten koste van natuurlijk kapitaal in Nederland. We scoren op meerdere indicatoren slecht op de Europese ranglijst: qua stikstofoverschot, qua hernieuwbare elektriciteit, qua cumulatieve CO₂-emissies en qua natuur. De economische groei betekent juist dat de CO₂-uitstoot weer stijgt. Hier zie je heel goed, en dat is een van de meerwaardes van de monitor, de uitruil tussen welvaart in enge en brede zin. De vraag is: wat moet dit betekenen voor beleid? Je zou een beleidsimpuls verwachten bij tegenvallende CO₂-uitstoot. Komt die er ook?

Onze welvaart gaat ook ten koste van welvaart en kapitaal elders in de wereld, zelfs als er wordt gecorrigeerd voor de wederuitvoer via de Rotterdamse haven. Dan blijft Nederland in de Europese lijstjes bij de onderste tien landen staan als het gaat om invoer van fossiele energiedragers, metalen en mineralen. Ik kijk toch iets kritischer naar de Monitor Brede Welvaart dan de VVD, begrijp ik. Kortom, onze welvaart hier en nu gaat ten koste van de toekomst en van elders. Het probleem is alleen dat de monitor nog geen relatie geeft met beleid. Er is geen geïntegreerde verantwoording. Op heel veel terreinen, bijvoorbeeld zorg, wonen en veiligheid, stelt het CBS dat er geen kwantitatieve overheidsdoelen zijn. Wat gaat het kabinet daaraan doen?

Dan hebben we nog de Sustainable Development Goals. Het is goed dat er voor de komende jaren gezocht wordt naar een integratie van beide rapportages. Dat zijn in ieder geval al twee puzzelstukjes die aan elkaar worden geknoopt. Maar de titel alleen zegt het al: duurzame ontwikkelingsdoelen; doelen die we willen bereiken. Dan moet er een relatie zijn tussen deze doelen, de doelen in begrotingen, het daaraan gekoppelde beleid en de verantwoording daarover later. Zoals de Rekenkamer aangeeft, wordt er bij geen enkel ministerie, met uitzondering van Buitenlandse Handel en OS, aandacht besteed aan deze duurzame doelen. Is dat niet merkwaardig, zo vraag ik de premier.

Voorzitter. We hebben heel veel puzzelstukjes die doelen, beleid en verantwoording kunnen verbeteren, zodat we de belastingbetaler uiteindelijk precies kunnen vertellen wat we met 270 miljard aan inkomsten doen. Het moet zorgvuldig, zuinig en zinnig zijn. Maar al die puzzelstukjes samenbrengen en tot één geheel brengen; daar zijn we nog lang niet. Dus mijn hoofdvraag voor vandaag is: wat gaan we doen om al die stukjes in elkaar te laten passen en welke rol zien de minister en de premier voor zichzelf in dit proces? Ik realiseer me heel goed dat dit een proces van lange adem is. Ook om voor mezelf concrete doelen in dit debat te hebben en om moties te voorkomen, heb ik een paar heel concrete vragen. Kunnen we voor volgend jaar verwachten dat de duurzame doelen in begrotingen als een eerste vingeroefening worden opgenomen? Kunnen we volgend jaar in het jaarverslag een overzicht krijgen van organisaties op afstand, wat artikel 4.2 van de Comptabiliteitswet eigenlijk ook vraagt? Krijgen we als Kamer inzicht in de kwaliteit? De minister heeft al toegezegd dat we een plan van aanpak krijgen, maar ik wil graag ook aandacht voor de wijze waarop de Kamer dit proces kan volgen en kan monitoren. Misschien kan daar ook expliciet in staan hoe het kabinet, de premier, de minister van Financiën zicht krijgen op hoe artikel 3.1 in wetgeving nou eigenlijk wordt uitgevoerd.

Ten slotte is er een opdracht aan mijzelf. Met Joost Sneller ben ik rapporteur namens de commissie voor Financiën inzake het baten-lastenstelsel. Wij zullen zelf proberen deze discussie een impuls te geven.

Dank u wel.

De voorzitter:
Dank u wel. Heel goed dat u als Kamerlid samen met de heer Sneller het rapporteurschap op u neemt.

Dan geef ik nu het woord aan de heer Slootweg namens het CDA.

De heer Slootweg (CDA):
Dank u wel, voorzitter. Voorafgaand aan de presentatie van de jaarverslagen, de slotwetten en het commentaar van de Algemene Rekenkamer kregen we lessen in geluk van Guido Weijers, een vrolijke noot, met dank aan de organisatoren van de dag. Het was precies in de roos, zeker gezien het gegeven dat ook de eerste Monitor Brede Welvaart werd gepresenteerd. Met deze monitor wordt geprobeerd meetbaar te maken dat er voor het geluk van de inwoners van Nederland meer nodig is dan een bloeiende economie. Misschien zit dat ook een beetje in onze aard. Simon Schama gaf zijn boek over onze Gouden Eeuw niet voor niets de titel Overvloed en onbehagen mee. Waarschijnlijk zit in het streven naar geluk zelf wel iets van tragiek opgesloten. De filosoof Pascal Bruckner schreef in zijn boek "Gij zult gelukkig zijn!" dat geluk als doel zo vaag is dat het door zijn onduidelijkheid onzeker maakt. Wellicht ligt in de onzekerheid de voedingsbodem voor een eeuwig onbehagen.

Maar laat ik eerst eens ingaan op de overvloed, om daarna wellicht onevenredig lang stil te staan bij het onbehagen. Het gaat goed met 's lands financiën. De economie draait op volle toeren. De werkloosheid is minder dan 5% van de beroepsbevolking. De economische groei ligt boven de 10%. En het begrotingsoverschot is meer dan 1% geworden. Wanneer we kijken naar de ontvangsten, uitgaven en verplichtingen van de rijksrekening, dan constateert de Algemene Rekenkamer dat van elk van deze onderdelen meer dan 99% rechtmatig is. Er zijn minder en minder grote fouten bij de slotwetten dan in 2016. Dit alles is een compliment waard.

Als alles goed lijkt te gaan, is het niet eenvoudig te erkennen dat er ook problemen kunnen zijn. We zijn dan ook erg blij dat de problemen die door de Algemene Rekenkamer zijn aangekaart, door de ministers erkend worden en serieus worden genomen. Dat staat toch wel in contrast met vorig jaar, toen de minister van Defensie, de minister van Economische Zaken en de minister van VWS deze problemen ontkenden. Wel willen we het belang benadrukken van een verstandig begrotingsbeleid. Het begrotingsoverschot van 8 miljard klinkt mooi, maar als we hier wijs mee omgaan en ons aan de begrotingsregels houden, hebben we daar echt profijt van als het weer een keer minder gaat. Dan hoeven we ook niet zo drastisch in te grijpen als voorheen, maar dat vraagt wel om discipline. Misschien klinkt het wat tegenstrijdig, maar een verstandig begrotingsbeleid is niet hetzelfde als een beleid, gericht op onderschrijdingen. Hoe kan het nu toch dat het al jaren een brede wens van de Kamer is om te investeren in infrastructuur en defensie, maar dat er al jarenlang een grote onderbesteding op deze ministeries is, variërend van 100 miljoen tot soms zelfs 500 miljoen? Waarom verbetert dit maar nauwelijks door de jaren heen? Kan daar wat inzicht in worden gegeven?

Dat het ons land hier en nu zo goed gaat, lijkt ook bevestigd te worden met het beeld dat wij krijgen vanuit de Monitor Brede Welvaart. Het CDA heeft uitgezien naar de komst van deze monitor, een monitor die naast de ontwikkeling van het bbp een foto wil maken van hoe wij er als Nederlandse samenleving voor staan. Dat doet hij niet door één enkele indicator, maar door een hele reeks indicatoren aan te bieden op het gebied van onder andere samenleving, veiligheid, en natuur en milieu. Natuurlijk, wanneer er zo veel indicatoren zijn, zal iedereen daar zijn eigen gelijk uit kunnen halen. Er is voor iedereen wel een indicator te verzinnen die aangeeft dat de plannen van zijn of haar partij het betere antwoord geven op de problemen van vandaag en morgen, van hier naar voor wie wonen hier ver vandaan. Wij zien in de aanvulling dat scherper inzicht wordt gegeven in de maatschappelijke ontwikkelingen, naast de economische ontwikkeling. Wij zijn ook blij dat de ontwikkelaars aangeven dat er nog tijd nodig is om tot een beter model te komen. Dat neemt niet weg dat er onzes inziens een goede eerste foto is genomen. Daarvoor willen wij de mensen, de bureaus, CBS en SCP, die hieraan hebben gewerkt, hartelijk dankzeggen.

Dan is het voor ons als parlement nog wel een zoektocht hoe we met de monitor willen omgaan. Wordt het een integraal onderdeel van Verantwoordingsdag, naast de behandeling van de jaarstukken, of nemen wij de onderdelen mee naar de departementale behandeling? We zijn ook benieuwd welke plek dit ondertussen heeft gekregen bij het kabinet. Hebben de vakministers de resultaten besproken? Nemen ze de resultaten mee naar de opstelling van de begroting voor de komende jaren?

Dan schuiven we binnen de Monitor Brede Welvaart wel langzaam naar de punten van het onbehagen. Het vorige kabinet heeft ingezet op de participatiesamenleving. Iedereen doet mee. Dan is het toch opmerkelijk dat het vrijwilligerswerk is afgenomen. Het CDA hoopt dat de invoering van een maatschappelijke diensttijd er een bijdrage aan kan leveren dat mensen al jong ervaren hoe belangrijk het is om te leren hoe gaaf het is om je in te zetten voor de ander. Wij delen de opmerkingen van de Rekenkamer over de meetbaarheid van de resultaten van beleid. Toch willen wij ook nog een kanttekening plaatsen bij die meetbaarheid. Want is elk beleid meetbaar? Hoe meetbaar zijn tenslotte de investeringen in veiligheid en defensie?

Mevrouw Leijten (SP):
Een van de dingen die heel meetbaar zijn, is de koopkracht van mensen. We hebben gezien dat de koopkracht enorm is achtergebleven vorig jaar. 2017 zou het jaar zijn dat iedereen erop vooruitging, maar helaas. Hoe kijkt het CDA daartegenaan?

De heer Slootweg (CDA):
Voor ons is dat natuurlijk ook een teleurstelling. Het kabinet zat er echter maar een deel van het jaar. Wij kijken dus met nog veel meer belangstelling naar hoe de koopkracht zich dit jaar gaat ontwikkelen. Dat neemt niet weg dat, als je ziet dat de economische groei zo goed gaat, het heel logisch is dat een deel van het onbehagen in onze samenleving daaruit voortkomt dat de koopkracht maar achterblijft.

Mevrouw Leijten (SP):
Mensen zien de winsten stijgen, horen dat de dividendbelasting kan worden afgeschaft, maar merken het zelf niet in de portemonnee. Als er dan al een beetje loonstijging is, dan stijgt de inflatie harder, stijgen de huren harder en stijgt de zorgpremie harder. En dan hebben wij het nog niet eens gehad over de energierekening. Vindt het CDA het ook niet goed als wij gewoon de afspraak maken: de koopkracht groeit evenveel als de economie?

De heer Slootweg (CDA):
Daar gaat een economisch model achter schuil waarin je dit allemaal zo maakbaar zou kunnen maken dat ik dat toch niet helemaal deel. Het is waar wat mevrouw Leijten zegt, namelijk dat de koopkracht van iemand waarvan de persoonlijke omstandigheden helemaal niet veranderen, nauwelijks vooruitgaat. Er zijn natuurlijk ook wel mensen, en dat zie je toch altijd minder in deze cijfers terug, die eerst geen baan hadden en die vervolgens naar een baan gaan. Die merken op dat moment wel dat de koopkracht omhooggaat. Maar er zijn ook mensen die zijn ontslagen. Dus ik vraag me af of je zomaar zou kunnen zeggen wat er gebeurt. Ik zou ook niet precies weten hoe dat moet gebeuren. Er zou dan na de belastingaanslag een soort toeslag toe moeten worden gezonden. Dat gaat toch uit van een economisch model dat niet de onze is.

Mevrouw Leijten (SP):
Nou, wat dacht je van een loonstijging, een loonstijging zo hoog als de economie groeit? Nou weten we dat onze minister van Binnenlandse Zaken aanstuurt op een cao-conflict, want zij wil de ambtenarensalarissen niet 3,5% laten stijgen. We hebben daarover vorig jaar hier een debat gevoerd. Toen werd gezegd: de lonen moeten omhoog. Het IMF zegt dat en iedereen zegt dat. De oud-minister van Financiën is zelfs lid geworden van de vakbond, want de lonen moeten omhoog. En dit kabinet zegt: nee hoor, we krijgen een cao-conflict met de ambtenaren. Zou het niet goed zijn als wij als Kamer zeggen: dat willen we helemaal niet, want wij willen wél dat die lonen stijgen?

De heer Slootweg (CDA):
Ik zeg nogmaals dat het bij de loononderhandelingen, de cao-onderhandelingen, in eerste instantie een kwestie is van de sociale partners. Bij het Rijk is volgens mij de duidelijke spelregel dat daar gevolgd wordt wat er in de markt gebeurt.

De voorzitter:
Meneer Snels en meneer Van Dijck willen interrumperen. Wie was eerder? Meneer Tony van Dijck was eerst.

De heer Tony van Dijck (PVV):
Ik kom nog even terug op dit punt. Ik hoor de woordvoerder van het CDA namelijk zeggen: ik hoop dat dit jaar de koopkracht ietsje beter uitpakt dan vorig jaar.

De heer Slootweg (CDA):
Nou, het mag ook wel iets meer zijn dan "ietsje".

De heer Tony van Dijck (PVV):
Nou, ietsje meer, want vorig jaar was het voornamelijk negatief. Maar we weten wat er voor dit jaar voor de mensen in het vat zit, en dat is niet veel. Vorig jaar was het negatief, blijkt nu, en dit jaar is het een kruimel: 0,6%. Het is nog niet eens 1%, maar 0,6%, maar dan moeten de lonen wel met 2,5% stijgen en de inflatie niet hoger zijn dan 1,6%. Met andere woorden: u hebt niks voor dit jaar. Wat gaat u doen aan de teleurstelling bij de mensen — u erkent dat die er is — en wat gaat u doen om die mensen in ieder geval voor 2018 te bedienen?

De heer Slootweg (CDA):
2018 is natuurlijk een jaar waarin inderdaad heel veel voorbereidingen worden getroffen om die lastenverlichting mogelijk te maken die in de komende periode gaat gebeuren. Dus ja, in die zin zal 2018 inderdaad ook nog niet die grote veranderingen inlossen die we graag zouden willen zien. Maar ook hiermee wordt een klimaat geschapen waarin sociale partners toch beter met elkaar kunnen onderhandelen. Dat zorgt er volgens mij voor dat ook de mogelijkheden waarbij werknemers gaan profiteren, er toch echt wel op vooruitgaan.

De voorzitter:
Volgens mij gaat u uw laatste vraag stellen, meneer Van Dijck. Ja, het gaat heel hard.

De heer Tony van Dijck (PVV):
Het zou zomaar kunnen.

Het CDA is namelijk de partij van de uitspraak" na het zuur komt het zoet". De mensen hebben acht jaar lang zuur voor de kiezen gehad omdat de financiën toen echt ronduit slecht waren. Nu is er het zoet: vorig jaar 3% en dit jaar bijna 3% economische groei. Maar nu schopt u het blikje elke keer vooruit door te zeggen: ja, misschien volgend jaar, we hopen, we hopen en we doen verder niks. Snapt u dat mensen het vertrouwen in de politiek daardoor kwijtraken? U handelt niet en geeft de mensen eigenlijk niets, en de uitspraak "na het zuur komt het zoet" is elke keer een loze belofte.

De heer Slootweg (CDA):
Meneer Van Dijck zegt "niet handelen". Deels wordt er natuurlijk wél gehandeld, want mensen die geen baan hebben maar nu wel een baan krijgen, zullen wel hebben gezien dat dat wel wat scheelt. Dat neemt niet weg dat ik de zorg die de heer Van Dijck adresseert, wel heel erg herken. Het is volgens mij een breed gedragen grote uitdaging dat die loonontwikkeling voor werknemers ook echt vooruitgaat.

De voorzitter:
Gaat u verder.

De heer Slootweg (CDA):
Voorzitter, bijna elke poll laat zien dat het onbehagen in de samenleving diep zit, ondanks de mooie economische cijfers.

Ik zie de heer Snels bij de interruptiemicrofoon staan, voorzitter. Excuses.

De voorzitter:
Ik ook. De heer Snels.

De heer Snels (GroenLinks):
Dank u wel, voorzitter. De koopkrachtdiscussie laat ik nog even aan het kabinet omdat er eerst opheldering moet komen. Gaat iedereen erop achteruit volgens SZW, of gaat iedereen er ongeveer op vooruit volgens Financiën? Die twee totalen kloppen niet helemaal, of in ieder geval zijn ze niet naast elkaar te plaatsen.

Maar ik heb een vraag over de Monitor Brede Welvaart. Ik ben blij met de mooie woorden van het CDA over de monitor, maar ik vond de woordvoerder wat aarzelend in zijn vragen aan het kabinet. Wat gaat dit nou betekenen voor het politieke debat en voor verantwoording? Deelt de heer Slootweg ook mijn betoog waarin ik zeg dat we in ieder geval eens zouden moeten proberen om een aantal heel concrete doelen ook al in begrotingen vast te leggen, en om eens te gaan experimenteren hoe we die doelen op basis van de monitor en de Sustainable Development Goals van begroting naar verantwoording kunnen leiden?

De heer Slootweg (CDA):
Ik heb het betoog van de heer Snels gehoord. Het is voor mij eigenlijk nieuw. Daar heb ik op deze manier nog niet over nagedacht. Ik wil dus eerst even horen of dat allemaal op deze wijze mogelijk is. Op het moment dat je de Monitor Brede Welvaart hebt, denk ik dat het wel fatsoenlijk is om ook te kijken hoe je erover kunt rapporteren. De heer Snels betoogde ook dat we niet allerlei dingetjes naast elkaar moeten laten bestaan, maar dat we een geïntegreerd beeld moeten hebben. Ik denk dat dit alleen maar iets is waarin je de meting van beleidsresultaten wilt zien. Ik wil nog niet zeggen dat dit dé oplossing is, maar alles wat daartoe bijdraagt, omarmen wij van harte.

De heer Van Rooijen (50PLUS):
De heer Slootweg had het over onbehagen. Gisteravond hadden we het debat over de rekenrente, met mijn initiatiefvoorstel. College Omtzigt heeft toen gesproken. Kortweg zei hij dat kortingen gewoon moeten plaatsvinden als de situatie rond de dekkingsgraad zo blijft. Maar hij hoopt dat er een nieuw stelsel komt. Als die kortingen blijven dreigen in 2020 — namelijk als die dekkingsgraad vijf jaar lang onder de 104 blijft — kan de heer Slootweg dan begrijpen dat miljoenen Nederlanders, 10 miljoen wellicht, nu al weten dat er dan gekort gaat worden? Kan de heer Slootweg begrijpen dat de mensen helemaal niet snappen dat de pensioenfondsen schatrijk zijn en de dekkingsgraad alleen te laag is door de Draghi-rente?

De heer Slootweg (CDA):
Ik denk dat de heer Van Rooijen erkent dat het CDA constant veel commentaar heeft gegeven op het beleid van de Europese Centrale Bank, op het ruime monetaire beleid. Dat is ons inziens de grondoorzaak ervan. Wat is rijk bij pensioenfondsen? Het gaat natuurlijk niet alleen om wat er nu in kas zit. De heer Van Rooijen zal het met mij eens zijn dat mensen die nu gepensioneerd zijn en 85 worden, niet willen dat er aan het eind weer te weinig over is. Je moet daarin een adequaat beleid voeren. Ons inziens wordt dat het meest bemoeilijkt door het monetaire beleid van de Europese Centrale Bank. Wij willen nog steeds dat dit wijzigt. Die koers zullen wij blijven varen.

De heer Van Rooijen (50PLUS):
Ik ken dat standpunt van het CDA, maar ik begrijp het helemaal niet. Met de heer Omtzigt ben ik als een van de weinigen in de Kamer van mening dat het beleid echt moet stoppen en wellicht nooit had moeten plaatsvinden. Het moet zeker nu stoppen. Wat hij niet wil en ik wel, is dat we de gevolgen van die kunstmatig verlaagde rente — De Nederlandse Bank zegt dat het minstens 1% is — voor die 10 miljoen Nederlanders wegnemen, om te voorkomen dat ze over twee jaar alsmaar moeten denken dat het door Draghi kan gaan gebeuren dat de pensioenen worden verlaagd, terwijl de staat rijk is, er groei is en er 10 miljard extra binnenkomt. Kan de heer Slootweg met mij de gevolgen van het ECB-beleid, dat we allebei fout vinden, ...

De voorzitter:
Meneer Van Rooijen ...

De heer Van Rooijen (50PLUS):
Kan hij de gevolgen daarvan wegnemen?

De voorzitter:
... dit debat is al uitvoerig gevoerd.

De heer Slootweg (CDA):
Wat de heer Van Rooijen zegt, begrijp ik. De heer Omtzigt zal het gisteren ongetwijfeld beter verwoord hebben dan ik nu. Het grote verschil zit 'm volgens mij in het feit dat de heer Van Rooijen de nadruk legt op de vraag hoe wij als Nederlandse rijksoverheid de gevolgen moeten bestrijden. We hebben een set van maatregelen waarmee we proberen om de inkomenspositie van ouderen te verbeteren. Maar zij zijn niet de enigen, want de heer Van Rooijen heeft het over een bedrag van 10 miljard, dus hij rekent ook de werknemers mee. Wij willen veel meer dan alleen maar kijken naar de gevolgen. Wij willen weten wat de oorzaak is. We willen echt beginnen bij de oorzaak. Ik denk dat daar het verschil van visie tussen de heer Van Rooijen en onze fractie bestaat.

De voorzitter:
Gaat u verder, meneer Slootweg.

De heer Slootweg (CDA):
Bijna elke poll laat zien dat het onbehagen in de samenleving diep zit, ondanks de mooie economische cijfers. Hiervoor zijn meerdere verklaringen te geven. Naast de onvrede over bijvoorbeeld persoonlijke veiligheidsbeleving, heeft het er ook mee te maken dat mensen een politiek die belooft dat iedereen erop vooruitgaat, niet geloven als ze het zelf niet direct merken. Neem de mensen voor wie het pensioen een belangrijk deel van het inkomen uitmaakt, of de eenverdieners die, zoals het CPB onlangs opmerkte, te maken hebben met een belastingdruk die niet langer doelmatig is. Maar mensen ervaren ook een gevoel van onbetrouwbaarheid bij overheidsbeleid. Laat ik wat dat betreft één groep uitlichten: zelfstandigen met een AOW-gat door verhoging van de pensioenleeftijd. De verhoging van de AOW-leeftijd heeft ervoor gezorgd dat sommige zelfstandigen nu een beroep moeten doen op de bijstand. Deze groep zelfstandigen had zich verzekerd tegen arbeidsongeschiktheid tot de toenmalige AOW-leeftijd van 65 jaar. Ze waren echter al arbeidsongeschikt toen de AOW-leeftijd werd verhoogd. Omdat men zelfstandige is, kan men geen beroep doen op een overbruggingsregeling. Dit is een vergeten groep die niet kan profiteren van de economische opleving, maar die wel de gevolgen ziet van overheidsbeleid. Ik denk dat dit soort zaken dat onbehagen voedt.

De gevoelens van onbehagen krijgen bij de CDA-fractie verder een plek wanneer we zien op welke zere plekken de Algemene Rekenkamer de vinger legt en waar het CDA bij de opstelling van de begroting voor 2017 aandacht voor heeft gevraagd. Het CDA waarschuwde in 2016 dat er meer geïnvesteerd moest worden in de Belastingdienst om de problemen daar te verhelpen, dat de pgb-systematiek stijgende uitvoeringskosten kende en qua uitvoering vastliep, dat Defensie meer aandacht moest krijgen en dat geld en prestatie bij Veiligheid en Justitie transparanter moesten worden. Laat ik deze zaken eens langslopen.

De Algemene Rekenkamer constateert voor het tweede jaar op rij dat het ministerie van Financiën en de Belastingdienst met acht onvolkomenheden het grootste aantal onvolkomenheden kennen. Belangrijke aandachtspunten zijn volgens de Rekenkamer aansturing, toezicht, het personeelsbeleid en de interne informatiedeling. Ik wil inzoomen op de personeelstekorten op ICT-terrein in relatie tot informatiebeveiliging. Ik benoem dit punt hier, bij de Belastingdienst, maar vraag er eigenlijk in rijksbrede zin aandacht voor. De beheersing van de informatiebeveiliging bij dit kerndepartement is onvoldoende. Dit raakt aan het vertrouwen van Nederlanders dat hun gegevens in goede handen zijn. Is te schetsen of dit binnen een jaar opgelost kan worden?

De Algemene Rekenkamer legt een duidelijke relatie met een gebrek aan vast personeel. Wat we willen weten, is of er blokkades zijn om meer vast personeel op het terrein van ICT aan te nemen. Is het alleen een kwestie van geld, of zijn er ook andere zaken die blokkades vormen om als ICT-specialist in dienst te komen bij de overheid?

Dan het strategisch personeelsbeleid bij de Belastingdienst. Ten eerste is er de constatering van de Rekenkamer dat de Belastingdienst geen beschikking had over bruikbare informatie over de personeelsstromen, daardoor niet goed in staat is om te sturen en dat er onvoldoende informatie beschikbaar is over de kennis en expertise van toezichtmedewerkers en hun behoefte aan kennis en expertise. Het antwoord op dit probleem is de implementatie van een nieuwe topstructuur. Is deze al geïmplementeerd bij de Belastingdienst? Hebben de afzonderlijke dienstonderdelen al een organisatie- en formatierapport opgesteld? Zo ja, wat zijn daarvan de resultaten?

Ten tweede constateert de Rekenkamer nu definitief dat niet kan worden vastgesteld of de remplaçantenregeling van de Belastingdienst rechtmatig was. Dat is nogal wat. Wat vindt de minister hiervan? Welke les wordt hieruit geleerd voor de toekomstige regelingen?

Daarnaast vindt het CDA het belangrijk dat de problemen rond de primaire processen worden opgelost. Op een aantal onderdelen heeft de inning vertraging opgelopen. Ons belastingsysteem is te complex geworden, zodanig dat dit volgens de Rekenkamer een risico vormt voor de continuïteit van de bedrijfsvoering. Al eerder is door systeemproblemen de toeslag op benzine uitgesteld. Is het probleem bij de primaire processen nu zo groot dat de introductie van nieuwe heffingen zo direct in gevaar komt? Ik denk bijvoorbeeld aan de milieumaatregelen voor vliegverkeer en de invoering van bronheffingen op rente en royalty's. Kan de minister daar zijn inzicht bij geven?

Voordat ik inzoom op de pgb-problematiek kom ik eerst bij de ernstige constatering over hetzelfde ministerie van VWS over onvolkomenheden rond het subsidiebeheer. Ik wil mij aansluiten bij de vragen die de heer Van der Linde daarover gesteld heeft. Ik ben benieuwd naar de antwoorden van het kabinet hierover.

Tijdens de algemene beschouwingen in 2016 riep het CDA op om paal en perk te stellen aan de uitvoeringsgekte en de daarmee gepaard gaande hoge uitvoeringskosten rond de pgb-systematiek. Ik noem enkele feiten. Over 2017 meldt de auditdienst van de Sociale Verzekeringsbank dat tussen de 8 en 17% van de betalingen nog onrechtmatig is. De totale uitvoeringskosten van het pgb in het kader van de Wet langdurige zorg bedragen bijna 100 miljoen. De kosten die gemeenten voor hun werkzaamheden maken, worden op landelijk niveau niet inzichtelijk gemaakt. Is het mogelijk om een compleet overzicht, dus inclusief de kosten die de gemeenten maken, te krijgen van de uitvoering van de pgb? Op ons komen die kosten die wij al wel kennen extreem hoog over. Is er geen vuistregel voor de te rechtvaardigen uitvoeringskosten?

Daarnaast verliep in 2017 de samenwerking tussen gemeenten en zorgkantoren over het pgb-trekkingsrecht moeizaam. In overleg met alle betrokken partijen stelde het ministerie van VWS in 2017 een stappenplan op om de governance, het geheel van sturing, beheersing, toezicht en verantwoording rond het pgb-trekkingsrecht te verhelderen. De Rekenkamer constateert dat dit plan geen duidelijk beeld van de governance in de eindsituatie geeft. In de reactie gaat de minister niet in op deze constatering. Wij willen weten waarom er geen duidelijk beeld is van de governance in de eindsituatie voor de pgb-regeling.

In de vorige kabinetsperiode heeft het CDA jaar na jaar gepleit voor meer geld voor Defensie. In 2017 kon Defensie rekenen op extra geld; een kleine 200 miljoen voor versterking van de basisgereedheid. De vorige minister benutte deze extra financiële ruimte echter vooral voor verbetering van de haperende bedrijfsvoering en niet voor versterking van de basisgereedheid. Dat is op zich al opmerkelijk. Nog opmerkelijker wordt het dat desondanks vijf onvolkomenheden geconstateerd worden bij Defensie. Het geeft aan hoe noodzakelijk het is dat Defensie extra middelen krijgt. Ik durf het woord "investering" niet eens in de mond te nemen; het gaat om herstel. Kan de minister garanderen dat de middelen die in de komende periode gebruikt gaan worden, ook echt overeenkomen met de doelen waarvoor de Kamer die beschikbaar heeft gesteld?

Is er nog meer geld en kennis nodig om de bedrijfsvoering bij Defensie op orde te brengen? Welke ondersteuning kan het ministerie van Financiën bieden? De WRR heeft eerder gepleit voor een apart planbureau voor de veiligheid. Hoe kijkt de minister aan tegen versterking van kennis op dit punt bij de huidige planbureaus? Wat ons betreft mag dat best ten koste gaan van de afdeling ginicoëfficent bij het CPB.

Dan Justitie en Veiligheid. Het CDA vroeg in 2016 om duidelijkheid over de verhouding tussen investeringen en taakstelling, in het bijzonder op de punten rechtsspraak en Openbaar Ministerie. De Rekenkamer constateert dat er een voorraadproblematiek is rond de strafzaken van het OM. De voorraad strafzaken is veel groter dan de beoogde 30% van de strafzaken. De Rekenkamer vindt het daarbij van belang dat naar de keten en niet alleen naar de afzonderlijke ketenpartners wordt gekeken. Dat lijkt mij wijs, want het is voor veel mensen niet te begrijpen dat aan de ene kant gevangenissen moeten worden gesloten, terwijl aan de andere kant de voorraadproblematiek, ondanks de dalende instroom van zaken, maar niet kleiner wordt. Daarnaast maakt de CDA-fractie zich zorgen over de ontwikkeling van het eigen vermogen van de Raad voor de Rechtsspraak. Het in control zijn, zowel qua financiën als qua verantwoording, is iets waarmee het Openbaar Ministerie worstelt. Zijn wij volgens de minister nu op de goede weg? En zijn er in de afgelopen periode zaken opgevallen die wij nog kunnen verwachten?

Naast deze zaken zijn in het jaarverslag ook enkele nieuwe zaken uit het jaarverslag en de opmerkingen van de Rekenkamer opgedoken. Het is schokkend om te lezen over het beveiligingslek bij de Rijksdienst Caribisch Nederland. Dat de Rekenkamer na constatering daarvan tenslotte bezwaar heeft moeten maken voordat er noodzakelijke acties zijn ondernomen, geeft te denken. Ik heb hier een aantal vragen over. 1. Hoe voorkomen wij dat er eerst gebruik moet worden gemaakt van een paardenmiddel als het bezwaar maken door de Rekenkamer voordat de minister in actie komt? 2. Is in kaart te brengen wat de gevolgen zijn geweest van het niet op orde zijn van de informatiebeveiliging, waardoor men via de Rijksdienst Caribisch Nederland eventueel bij data van burgers en bedrijven kon komen? 3. Is bij de Autoriteit Persoonsgegevens melding gemaakt van deze onvolkomenheid? Zo nee, waarom, niet? Heeft de Autoriteit Persoonsgegevens geen rol te spelen? Dan een paar opvallende zaken die we zagen bij het ministerie van Onderwijs. We zien meer leerlingen en studenten dan het ministerie verwachtte en daardoor een tegenvaller van 121 miljoen. Aan de andere kant zien we een onderbesteding van 96 miljoen, die voor een belangrijk deel verklaard wordt door scholen die te veel leerlingen laten uitstromen zonder diploma en leraren die minder een beroep doen op de lerarenbeurs. Wat is volgens de minister er de verklaring voor dat men er zo naast heeft gezeten in de schatting van het aantal leerlingen en studenten? Het is voor het tweede jaar op rij dat er een onderschatting plaatsvindt. Zou het ministerie dit niet jaarlijks zelf moeten kunnen oplossen? Het ene jaar een meevaller, het andere jaar een tegenvaller: het lijkt steeds een rare bezuiniging of dat er geld over is, terwijl het toch een autonome ontwikkeling is. Het lijkt ons toch een vrij eenvoudige demografische som. Hoe komen deze wisselingen toch tot stand?

Rond Sociale Zaken wil ik ingaan op de re-integratieactiviteiten. In 2017 is er 206 miljoen beschikbaar gesteld aan het UWV. Ten eerste is onduidelijk hoeveel re-integratietrajecten en werkvoorzieningen er zijn ingekocht. Ten tweede wordt niet gemeld dat zo'n 50 miljoen niet is besteed. Ten derde blijft onduidelijk wat is bereikt met die ingekochte trajecten. Hoe kunnen we meer inzicht krijgen in hoeveel er wordt besteed, waaraan het wordt besteed en of de gewenste doelen worden bereikt? Dit speelt bij de re-integratietrajecten van het UWV, maar diezelfde vraag zouden we bijvoorbeeld ook voor beschut werk kunnen stellen. Hoe wil de minister in de toekomst dit beleid gaan verantwoorden?

Tot besluit. Bovenstaande lijkt een litanie van zaken die fout zijn gegaan. Ik heb hiermee het gevoelen van onbehagen bij het kabinet niet willen voeden. Nogmaals, met de rechtmatigheid van ruim 99% en mooie economische cijfers is er voldoende reden om complimenten te geven. Met de Monitor Brede Welvaart krijgen we een betere foto van hoe Nederland ervoor staat. Ook die foto ziet er niet slecht uit. Maar in het najagen van dat onduidelijke doel, geluk, zal een gevoel van onbehagen blijven. Misschien zit een deel van het geluk van de Nederlander erin dat hij de vrijheid heeft om te klagen en zijn onbehagen te tonen over wat niet goed is. Aan dat geluksgevoel van die Nederlander, heb ik hier een bijdrage willen leveren.

De voorzitter:
Dank u wel. Dan geef ik nu het woord aan mevrouw Leijten namens de SP-fractie.

Mevrouw Leijten (SP):
De crisis is voorbij. De groei van onze economie ging in 2017 sneller en harder dan in de jaren voor de crisis. Het aantal werkenden groeide sinds de crisis sneller dan op welk moment dan ook. En de staatsschuld ligt nu, voor het eerst sinds de crisis, weer onder het niveau van 60%. Er is 8 miljard over op de begroting, terwijl er werd uitgegaan van een tekort. Er zijn meevallers bij de winstbelasting, meevallers bij de inkomstenbelasting, meevallers bij de btw en bij de sociale uitkeringen. Dat is het resultaat van meer werk, meer winst en meer bestedingen. Er is ook een meevaller die het kabinet wellicht niet had willen zien. Er is namelijk 0,5 miljard extra binnengekomen bij de dividendbelasting. Daar blijft netto, omdat er ook een aftrekpost op is, 200 miljoen van over, maar dit alles maakt de afschaffing van de dividendbelasting dus nog duurder dan begroot. Maar dat komt later wel.

Het is goed nieuws voor iedereen die de overheidsfinanciën vooropstelt, want we zijn uit de crisis, het gaat weer beter. Maar met wie gaat het beter? En wat betekent "uit de crisis" nu precies? We hebben allemaal de Monitor Brede Welvaart gezien, een welkome aanvulling op het alleen maar cijfermatig kijken naar ons land. Maar we zien wel dat de welvaart van nu geleend is van elders en van toekomstige generaties. We zien ook dat de welvaart heel scheef verdeeld is. Dan heb je het niet alleen over inkomen en vermogen, maar dan heb je het over verwachtingen, hoe je je voelt, gezondheid. Als je dan het staatje met puntjes op de achterzijde ziet, dan zie je dat mannen die een opleiding hebben op theoretisch niveau — dat heet hoogopgeleid, maar hoog en laag klinkt zo negatief — en die hier geboren zijn, het vooral heel goed hebben. Als je die puntjes bekijkt, zie je dat er echt kloven zijn in onze samenleving. Over die kloven hebben we het al vaker gehad. Waar je wordt geboren, waar je op school hebt gezeten en wie je ouders zijn, bepaalt in enorm sterke mate de mogelijkheden die je hebt en de toekomst die je krijgt. Natuurlijk zijn er altijd uitzonderingen, natuurlijk zijn er altijd mensen die door allerlei muren en plafonds heen breken, maar maakt de overheid dat mogelijk? Maken wij dat mogelijk via ons onderwijssysteem, via de manier waarop we onze samenleving ingericht hebben? Steeds minder en dat is wel een probleem.

We zien dus de kloof in de samenleving. Het gaat om opleidingsniveau, om waar je geboren bent, of je man of vrouw bent en wie je ouders zijn. We zien dat de vermogensongelijkheid in ons land de één na hoogste in de wereld is. Alleen in de Verenigde Staten is de vermogensongelijkheid groter. Dit is niet inclusief de pensioenpotten. Dat is exclusief de pensioenpotten. Wat gaan hieraan doen?

De verdeling van de welvaart is wel degelijk een taak van de overheid. Het gaat niet alleen om het binnenbrengen van geld. Is de minister bereid om de mogelijkheden voor een vermogensbelasting voor de rijksten in ons land te onderzoeken? Op die manier kunnen zij ook bijdragen. Hoe meer vermogen je hebt, hoe minder belasting je hoeft te betalen. Inkomsten uit vermogen worden stukken lager belast dan inkomsten uit werk. Dat is niet meer eerlijk. We hebben een crisis gehad en de vermogensongelijkheid is groter in plaats van kleiner. Wat gaan we hieraan doen?

We zijn uit de crisis, maar de koopkrachtcijfers blijven achter. We hebben dat al eerder gehoord. Eigenlijk iedereen heeft het daarover gehad. Mijn vraag aan de minister van Financiën is: hoe kunnen we ervoor zorgen dat de koopkracht even hard stijgt als de economische groei? Kan hij wat voorbeelden geven van hoe we dat kunnen doen?

De heer Van der Linde (VVD):
Ik probeer even de verbanden te ontdekken. Ik heb natuurlijk ook in de Monitor Brede Welvaart gezien dat je op achterstand staat als je een niet-westerse achtergrond hebt en als je laag bent opgeleid. Maar wat heeft dat te maken met het herverdelen van rijkdom? Worden niet-westerse mensen dan plotseling in een veel betere positie geplaatst?

Mevrouw Leijten (SP):
Ja, je hebt dan middelen over om bijvoorbeeld het onderwijssysteem te verbeteren. Dat heeft niet meer de emancipatoire kracht dat het vroeger had. Dan hoef je studenten die gaan lenen geen ontzettend hoge studieschuld te geven. Wij kunnen wel degelijk dingen organiseren. We kunnen bijvoorbeeld organiseren dat buurten worden opgeknapt waar dat nodig is. Natuurlijk zijn er mensen die door muren en glazen plafonds heen breken. Er zijn altijd uitzonderingen, maar er zijn steeds meer signalen dat de kloven die in de afgelopen neoliberale tijd in onze samenleving zijn geslagen nauwelijks nog te overbruggen zijn. Dat vergt investeringen. Je ziet dat ook in de zorg. Er is een enorme achterstand van mensen die een praktischere opleiding hebben. Zij gaan acht jaar eerder dood en leven wel tientallen jaren in fors slechter beleefde omstandigheden. We weten dat de zorgkosten steeds meer bij de patiënt worden gelegd. Die mensen staan financieel op achterstand. Dat kan je oplossen.

De voorzitter:
De heer Van der Linde.

Mevrouw Leijten (SP):
Dat kan je met elkaar oplossen. Het gaat dan niet alleen om de vraag hoeveel er binnenkomt, maar ook om de vraag hoe je de welvaart verdeelt.

De heer Van der Linde (VVD):
Ik zie het probleem wel, net als de SP. Hier valt niets aan te ontkennen, maar we hebben al de meest egalitaire samenleving ter wereld. Nergens zijn de inkomensverschillen zo klein als in Nederland. Is er nou iets mis aan het bestaande regeringsbeleid waarin we gewoon zeggen: er komt 1,5 miljard extra voor onderwijs, juist om die mensen erbij te betrekken? Het beleid is er voortdurend op afgestemd dat mensen kunnen meekomen en meedoen en dat we werken aan integratie en verplichte inburgering.

Mevrouw Leijten (SP):
Als je werkt aan integratie en verplichte inburgering voor mensen die hier al generaties zijn, dan voer je volgens mij de verkeerde discussie. Dat is het eerste. Ik vind het positief dat de VVD de problemen in ieder geval ziet, want als je ze ziet, kan je ook kijken naar oplossingen. Ik vind dat al heel positief, laat ik dat gezegd hebben. Maar het feit dat wij na de Verenigde Staten de grootste vermogensongelijkheid hebben, baart zorgen. Het feit dat de inkomsten uit arbeid dalen op die arbeidsinkomensquote, waarover we laatst een hoorzitting hadden, baart ook zorgen. Dat vraagt juist om een vermogensbelasting voor de allerrijksten, want over het inkomen dat je uit vermogen kunt halen, betaal je ongeveer 10% belasting, terwijl je over inkomen uit arbeid ongeveer 35% betaalt. Dat verschil kunnen we toch verkleinen? Dat zou heel erg goed zijn voor onze samenleving.

De voorzitter:
Gaat u verder.

Mevrouw Leijten (SP):
De minister was vorige week opgetogen over de goede cijfers die hij mocht presenteren en die ook nog wel van een ander kabinet waren. Hij vertelde maar liefst zeven keer in zijn toespraak over de staatsschuld. Het woord "koopkracht" kwam niet terug in zijn speech, het woord "inkomen" kwam niet terug in de speech en het woord "tweedeling" kwam ook niet terug in de speech. Ik miste bij onze minister van de staatsfinanciën de mensen, de gezinnen, de kinderen en de ouderen van ons land. Want was de belofte niet bij deze begroting dat iedereen erop vooruit zou gaan? Iedereen. In de rijksbegroting 2017, nog door Dijsselbloem ondertekend, stond: om te zorgen dat iedereen er volgend jaar op vooruitgaat, hebben we extra geld uitgetrokken voor de koopkracht van minima en ouderen. Helaas, ze gaan in de min. Wat is hier misgegaan? Hoe kunnen we ervoor zorgen dat we nou eens stoppen met dat onbehagen, zoals het CDA het noemt, en wat mij betreft ook gewoon met het iedere keer een beetje breken van je belofte in de koopkrachtplaatjes? We moeten veel eerlijker aangeven hoe de koek verdeeld wordt en welke lasten je in de schoot worden geworpen. Hoe werkt het door met de energierekening, de zorgrekening en de huurrekening als bijvoorbeeld de lonen niet stijgen? In 2016 hebben wij hier met de minister van zorg een fors debat gevoerd over de begroting van 2017. Zij had de zorgpremie wel héél positief voorgesteld. Zelfs de zorgverzekeraars zeiden dat: wij herkennen helemaal niks van deze zorgpremie. Het is waarheid geworden. De zorgpremie is de grootste bottleneck, zo antwoordde de minister gisteren, voor de koopkracht. Hoe gaat deze minister van Financiën ervoor zorgen dat het beter gaat?

In januari van dit jaar meldde het CBS dat de langdurige armoede in Nederland is toegenomen tot een kwart miljoen huishoudens. Nu daalt de koopkracht, na één jaar in de plus, voor deze groepen weer. Kan de minister aangeven wat de dalende koopkrachtcijfers voor minima, modale inkomens en mensen in de AOW — het zijn heel veel groepen; de heer Snels zei al dat elf van de vijftien groepen in de min gaan — betekenen voor de armoede in Nederland? Ik maak mij er heel veel zorgen over dat we er niet in slagen om mensen gewoon een eerlijk deel van de groei te geven. Ik merk ook dat het mensen cynisch maakt. "De schatkist is vol en ik moet de eindjes nog aan mekaar knopen." We blijven ons afvragen hoe we ervoor zorgen dat iedereen profiteert van het einde van de crisis. Hoe zorgen we ervoor dat we mensen geen verhaaltjes op de mouw spelden met de koopkrachtplaatjes?

En dan de lonen. Die moeten omhoog. Vorig jaar hadden we het erover bij Verantwoordingsdag, bij de Voorjaarsnota, bij de Financiële Beschouwingen en volgens mij ook bij de regeringsverklaring: de lonen moeten omhoog. Minister Dijsselbloem werd zelfs lid van de vakbond, want de lonen moesten omhoog. De lonen gaan in ieder geval bij het Rijk niet omhoog. We horen net het CDA zeggen dat de overheid de markt maar moet volgen, maar als de markt het slechte voorbeeld geeft, dan moet de overheid de markt leiden. Ik wil vragen aan deze minister van Financiën waarom er wordt gekoerst op een cao-conflict met de rijksambtenaren, die 3,5% willen. Wat is daar te veel aan? Wat is te veel aan 3,5%? En wat zou het eigenlijk kosten als we het overheidspersoneel, maar bijvoorbeeld ook de zorg en het onderwijs, deze 3,5% loonsverhoging wél gunnen? Wat kost het en wat levert het op, in koopkracht bijvoorbeeld?

Voorzitter. We hebben het over de verdeling, maar ook over de rijksbegroting en de rijksoverheid. De SP stelt vast dat er nog wel wat lekt bij onze rijksoverheid. De Rijksdienst Caribisch Nederland had de digitale deur volkomen openstaan, voor drie jaar. De dienst is daarop gewezen. Voormalig minister Plasterk en minister Ollongren zijn erop gewezen, maar pas toen de Algemene Rekenkamer bezwaar maakte, werd het deurtje dichtgezet. De heer Slootweg stelde daar goede vragen over. Is dit een datalek? Welke gegevens zijn allemaal ingezien en mogelijk gewijzigd in de gehele rijksoverheid? Want het was wel een deurtje naar de gehele rijksoverheid. Is dit gemeld bij de Autoriteit Persoonsgegevens? Hoe voorkomen we nou toch dat er mensen zijn die wijzen op openstaande deuren, maar dat er ministers zijn die dat helemaal niet erg vinden? Hoe voorkomen we dat? Dat vraag ik aan de minister-president, want hij is wel chef van het vorige kabinet en van dit kabinet. We zien dat het nogal misgaat op ICT-gebied. We hebben zelf ook een veeg uit de pan gekregen, voorzitter. Daar gaat u het over hebben met de Kamer, maar we hebben het nu met de regering over de vijftien kwetsbaarheden op ICT-gebied. En dan heb je het nog niet eens over al die miljarden die in de sloot worden gegooid bij verkeerde aanbestedingen en foute projecten. Het gaat gewoon niet goed. Je kan zeggen: hebben we de juiste mensen in dienst? Dat zijn natuurlijk allemaal relevante vragen van de VVD en van het CDA, maar hebben we ook de juiste prioriteiten? Dat is een vraag aan de minister-president.

En dan de Belastingdienst. Daar lekt het ook. Het lekt daar mensen, want die gaan weg terwijl er nog werk is. Er is geen ICT-systeem dat werkt. Het lekt bij de inning: we krijgen minder binnen dan we zouden verwachten. Het lekt ook op het punt van de informatievoorziening. De minister en de staatssecretaris horen dat veel te laat, waardoor wij dat ook weer veel te laat horen. En hoe kan het dan toch dat deze dienst tot aan 2022, dus in deze kabinetsperiode, het met 0,5 miljard minder moet doen voor de apparaatskosten? Kan de minister dat uitleggen?

Het is wonderlijk hoe veiligheid altijd weer terugkeert bij grote debatten in deze Kamer. Daar waar de VVD ermee pronkt dé partij voor de veiligheid te zijn, laat zij de politie volledig in de steek. Bij iedereen die gisteren EenVandaag heeft gezien over PTSS, schieten de tranen in de ogen. Hoe kun je mensen die in de frontlinie staan en die met gevaar voor eigen leven in allerlei situaties komen, zo in de steek laten? Maar het is niet alleen dat: ook wij als samenleving worden in de steek gelaten. Er wordt geen rekening gehouden met het vertrek van 14.000 agenten, omdat die nou eenmaal met pensioen gaan. Wel wordt nog in de komende kabinetsperiode de helft van het aantal politiebureaus gesloten, want dat hebben we afgesproken: allemaal besparingen, want dat zou beter zijn voor het vastgoed. Maar met het sluiten van de politiebureaus hebben we tot nu toe eigenlijk nauwelijks geld bespaard. Kunnen we vandaag dus afspreken dat we een nieuwe berekening maken van wat het sluiten van die posten nou precies oplevert en of we dat nog steeds onze prioriteit vinden? De politie dichtbij? Ik zou dat graag willen.

Voorzitter. Het lekt ook in de zorg. Er is een subsidielek. Toen ik nog op de zorg zat, heb ik vaak met verwondering gekeken naar allerlei projectteams, steun aan de e-health en noem het allemaal maar op. Waar kwam dat geld vandaan? Want we moesten toch bezuinigen? De thuiszorg moest toch over de kling en het eigen risico moest toch omhoog? Maar er is een heus subsidielek en dat is groter dan ooit. Ik wil graag weten welke bedrijven nou precies subsidie hebben gekregen. Welke projectteams hebben subsidie gekregen? Welke mensen zitten daar? Zijn dat weer "de vriendjes van", zoals we die vaak hebben gezien of zijn dit projecten en subsidies waarvoor we dit eigenlijk een goed idee vinden en waarmee we de zorg verder brengen?

Het volgende lek is het vastgoedlek. Over het functioneren van het Rijksvastgoedbedrijf is de Rekenkamer niet mals, en terecht. De regering houdt ons voor dat we 102 miljoen verdienen bij de verkoop van rijksgebouwen. Dat blijkt slechts 2 miljoen te zijn. Is dit een rekenfout waar de minister van Financiën zich voor schaamt? Dat zou ik willen weten. Dit is de Kamer toch iets op de mouw spelden? Dit kan toch niet voorkomen? In een andere zaak zien we dat het Rijksvastgoedbedrijf een oud belastingkantoor voor 5 miljoen euro verkoopt en dat dat gebouw de volgende dag 9 miljoen waard is. Hallo, wat is hier gebeurd? Hoe kan het dat er geen beeld is van de totale waarde van ons vastgoed? Hoe kan het dat een overheidsdienst die over 9 miljard gaat, zich laat beduvelen bij de verkoop van vastgoed? Waarom levert de verkoop van maar liefst 83 overheidsgebouwen maar 2 miljoen euro op? Wat was de WOZ-waarde van die gebouwen? En hoe kan het dat forse afboekingen nergens worden toegelicht?

Voorzitter. Er is ook iets aan de hand in de wereld, althans in Europa. We hebben nog altijd de euro. Wij stelden in ons verkiezingsprogramma voor om rekening te houden met eventuele ontvlechting en om ons daarop voor te bereiden door met eurolanden een gemeenschappelijk plan te maken, zodat het einde van de eurozone op een goede manier kan verlopen, maar daar is dit kabinet niet mee bezig. Ik vraag me af of de nieuwe premier van Italië slecht geslapen heeft nadat de minister van Financiën gisteren zei: "Ik waarschuw Italië!" Ik denk het niet. Welke spierballen wil de minister nou precies inzetten tegen Italië als het doet wat het doet? Gaan we daar ons leger voor inzetten? Hoe denkt de minister van Financiën tegen een soeverein land te kunnen zeggen: u mag geen geld uitgeven? Ik ben er wel benieuwd naar. De staatsschuld is in Italië inderdaad zorgwekkend hoog — ik zou daar geen voorbeeld aan willen nemen — maar de private schuld is in Italië heel erg laag. Als wij in Nederland onze publieke en private schulden bij elkaar optellen, dus de schulden die wij hebben als Staat en die wij hebben als burgers, zijn wij dan niet heel erg vergelijkbaar met Italië? Zijn schulden niet uiteindelijk gewoon het grote probleem van de eurozone dat wij maar niet oplossen?

Voorzitter. Er zit een bepaalde maakbaarheidsgedachte achter dat wij tegen Italië zeggen hoe het moet regeren, maar dat wij niets doen aan de lonen, dat wij dat maar aan de markt laten. Het is toch eigenlijk gek. Als je daar gaat vertellen hoe ze het moeten doen, moet je het eigenlijk in eigen land ook goed doen.

Ik heb nog een verzoek aan de minister van Financiën. Hongarije, Frankrijk, het Verenigd Koninkrijk en nog zeven andere lidstaten wachten niet op slechte plannen van de Europese Commissie voor de techgiganten met een maximum van 3% belasting, maar zij maken een eigen omzetbelasting. Ik ben benieuwd of de regering bereid is om dat ook te doen, om bij het Belastingplan een belasting op de omzet voor de techgiganten te presenteren. Dat kunnen ze ook in die andere landen. Laten wij niet wachten op de Commissie met slechte voorstellen die zich niet verhouden met het Europese gezag en de Nederlandse belastingsoevereiniteit. Laten wij daar niet op wachten, laten wij het zelf gewoon doen. Tien landen gaan ons voor. Ik zal het straks in een motie voorleggen. Het lijkt mij een goed idee.

Voorzitter. Gaat het goed in ons land? Mensen zien over het algemeen persoonlijk dat het goed met hen gaat. Zij vinden het fijn om hun kinderen te zien opgroeien en ervaren hun leven als prettig. Dit komt ook naar voren in de Monitor Brede Welvaart. Maar er zijn wel zorgen en er zijn vooral zorgen over de overheidsbegroting en een minister van Financiën die enkel kijkt naar het financiële beeld.

Ik wil nog één ding vragen. Ik heb dat al eerder gedaan. Waarom waarschuwt hij Italië omdat het financieel niet goed gaat en Malta niet?

De voorzitter:
Dank u.

Mevrouw Leijten (SP):
Op Malta werd een journalist doodgeschoten die achter de corruptie aanging. Dan wordt een land niet gewaarschuwd als dat niet wordt opgespoord, maar als je begrotingsplannen maakt, word je wel gewaarschuwd. Dat is buiten proporties.

De voorzitter:
Dank u wel. Dan ga ik nu naar de heer Sneller namens D66.

De heer Sneller (D66):
Voorzitter. "Beloof alles aan iedereen." Dit is een van de oudste lessen in het leerboek der politici. Twee millennia geleden al hielp Quintus Cicero met die aanwijzing zijn broer Marcus op weg naar het Romeinse consulschap. Wij zijn er misschien niet zo bedreven in als de huidige vijfsterrige nazaten van de Cicero's — mevrouw Leijten verwees er al naar — maar ook in Nederland doen wij ons best met de politieke beloften. In die traditie zou ik graag, nog voordat ik begin met mijn betoog, de belofte willen doen verder geen toevlucht te zullen nemen tot de taal van Cicero. Daar heeft u afgelopen jaar immers al genoeg van gehoord.

Voorzitter. Rondom Verantwoordingsdag kijken wij juist over onze schouder terug naar het afgelopen jaar. Vandaag staat dan ook bij uitstek de controlerende taak van de Kamer centraal. Wij houden ons niet bezig met de zorgen van morgen, maar vooral met de vragen van gisteren. Als luizenvaders en luizenmoeders zitten wij hier klaar voor de wilde haardos van honderden pagina's jaarverslagen. Of, in de woorden van D66-Kamerlid Jan van Walsem, een van de initiatiefnemers van Verantwoordingsdag in de jaren negentig: "Een dag waarop wij niet reageren op berichten uit het nieuws, maar kijken naar de werkelijke prestaties van beleid. Heeft het kabinet in het afgelopen jaar bereikt wat het in het vooruitzicht stelde en wat gebeurde er daadwerkelijk met het belastinggeld waarover wij hier besloten?"

Voorzitter. Het kleine broertje van Prinsjesdag wordt volwassen. Wederom krijgt het kabinet een goedkeurende verklaring. Wij gaan er tegenwoordig maar van uit dat dat gewoon is, maar het is niet zo vanzelfsprekend. Historisch niet, want het is pas sinds 1993 het geval, maar ook internationaal niet, zoals ik zelf mocht ervaren toen ik anderhalf jaar met de rijksuitgavencommissie van het parlement in Myanmar mocht werken. Maar ook dichter bij huis is het niet vanzelfsprekend. De Europese Unie streeft er nog steeds tevergeefs naar. Over 2017 krijgt 20% van de gemeenten geen goedkeurende accountantsverklaring. We moeten ook op rijksniveau blijven opletten. Het deel van de begroting dat de ministeries zelf uitgeven, dat de rijksoverheid zelf uitgeeft, haalt de norm van 99% rechtmatige uitgaven niet. "Hoe kan dit eigenlijk?", zo vraag ik aan de minister van Financiën.

Ik ben ervan overtuigd dat meer aandacht voor verantwoording leidt tot beter beleid. Ik vind het dan ook positief dat meer Kamercommissies dan ooit hebben besloten om rapporteurs aan te stellen voor de jaarverslagen. Afgelopen vrijdag — de voorzitter memoreerde het al — mocht ik dagvoorzitter zijn bij de V100. Voor de tweede keer nodigde de Tweede Kamer 100 mensen uit die dagelijks te maken hebben met het beleid en de financiële keuzes die wij hier maken. Het is een dag waarop wij proberen de verbinding te maken tussen het geduldige papier van de jaarverslagen en de Rekenkamerrapporten enerzijds en de acuut gevoelde frustraties en praktijkervaring van mensen anderzijds. Vorig jaar formuleerden de V100 onder andere vragen over de kwaliteit van leraren en over de resultaten van schuldenbeleid. En daar hebben wij dankzij die vragen nu een beter beeld van. Die aanscherping van buiten helpt dus. Ook dit jaar zijn er weer scherpe vragen geformuleerd. Ik licht er nu twee uit; de rest gaat voor een schriftelijke beantwoording naar het kabinet.

De vaste Kamercommissie voor VWS had als thema geselecteerd: werkdruk in de zorg. Er is een nijpend tekort aan personeel. Daarom was in de begroting geld gereserveerd voor het aanpakken daarvan. En toch is 19% van het budget voor opleidingen, bijna een vijfde, niet uitgegeven, terwijl dat tekort door de V00-deelnemers en veel breder nog als even groot en urgent wordt ervaren. Terecht rees daarom dus de vraag: hoe kan dat?

Sommige vragen zijn opnieuw gesteld omdat vorig jaar een antwoord uitbleef, bijvoorbeeld op de vraag of het doel van 1,5% energiebesparing zoals afgesproken in het energieakkoord, het afgelopen jaar is behaald. Nog steeds, of wederom, konden de V100-deelnemers het behaalde resultaat niet vinden in de jaarverslagen. Ook daar graag een reactie op.

Voorzitter. Onze belangrijkste bondgenoot rondom de verantwoording is de Algemene Rekenkamer. Daar zitten ze! Het is goed voor de checks-and-balances dat hun budget door het kabinet weer op orde is gebracht, zoals mijn fractie vorig jaar ook vroeg. Complimenten daarvoor. Ik roep het kabinet op om nu de afspraken te maken die ervoor zorgen dat dat budget ook op orde blijft.

Diezelfde Rekenkamer constateert ook dit jaar dat het niet overal goed gaat. De beveiliging van informatie en de veiligheid van overheids-ICT vormen een omvangrijk probleem, bijvoorbeeld bij de Rijksdienst Caribisch Nederland, en ook bij de Tweede Kamer, voorzitter. Dus ik neem aan dat wij ook naar onszelf kijken op dat punt. Het lijkt een symptoom van het feit dat informatiebeveiliging en ICT, hoe gek dat na alle incidenten en jarenlange tekortkomingen ook klinkt, nog steeds niet de aandacht krijgen die ze verdienen. Maar ik weet dat de premier aanslaat als hij het woord "chefsache" hoort, dus hij weet wat hem het komende jaar te doen staat. Belangrijk is het om daarbij de ICT-kennis van het Rijk op orde te brengen. Op dit moment wordt de helft van het ICT-personeel voor sommige taken bij Logius — dat is de dienst die onder andere de berichtenbox beheert — extern ingehuurd. Hoe verhoudt zich dat nou tot de motie-Roemer die de Kamer aannam naar aanleiding van de verantwoording over 2009? Daardoor werd een plafond van 10% externe inhuur ingesteld. Maar belangrijker: hoe worden de continuïteit en de kenniskwaliteit bij zo'n grote afhankelijkheid van externe inhuur nou gewaarborgd? Zeker met de krappe arbeidsmarkt is het lastig om de juiste mensen te vinden en te binden. De rapporten daarover liggen op de plank. Volgens mij is het een kwestie van uitvoering. Ik hoor daar graag meer over.

Voorzitter. De aanval is soms de beste verdediging. Daarom hebben Defensie en Financiën zich het afgelopen jaar ethisch laten hacken om te achterhalen waar hun zwakke plekken zitten. Gaat elk ministerie dit doen? En heeft elk ministerie bijvoorbeeld een bugbountyprogramma? Dat heb ik mij laten vertellen. Is dat een goed idee? Zo nee, is de minister-president dan bereid om dit te bevorderen voor alle ministeries, en misschien de voorzitter ook?

Ook over het Rijksvastgoedbedrijf, dat al werd genoemd, oordeelt de Rekenkamer hard: over zowel de zachte onderbouwing van de bezuinigingen als over de wijze waarop panden zijn afgestoten, evenals over het beperkte inzicht dat hierin is gegeven. Het nawoord van het kabinet bij deze observaties van de Rekenkamer stelt mijn fractie ook niet gerust. Mag ik de minister van Financiën daarom uitnodigen om hier nog één poging te doen, voordat mijn collega Van Eijs daar in de commissie over verdergaat?

Voorzitter. Verantwoording is nooit af. We moeten dat niet alleen elk jaar gedegen doen, we moeten het ook elk jaar verder verbeteren, steeds met in ons achterhoofd de vraag of we een adequaat antwoord hebben gekregen op die cruciale vragen: deed het kabinet het goede en deed het kabinet wat het deed goed? En ik zeg het maar zoals het is: dat inzicht is in deze jaarverslagen nog onvoldoende. Daarom hebben we een nieuwe Comptabiliteitswet. Daarom staat de Operatie Inzicht in Kwaliteit in het regeerakkoord. En daarom mag ik samen met collega Snels dit najaar namens de Kamer rapporteren over de vraag of wij de houding van dit kabinet ten aanzien van een baten-lastenstelsel, net als de Rekenkamer — ik citeer — "te vrijblijvend en onvoldoende ambitieus" vinden, en ook hoe dit kan helpen bij die betere verantwoordingscyclus waar wij allemaal naar streven. We hebben nog een, zoals dat heet, "kasverplichtingenstelsel". De Kamer vroeg om meer aandacht voor het systeem van verplichtingen voor 2017. Daaruit bleek dat meerdere ministeries op de eerste dag van 2017 eigenlijk al geen ruimte meer hadden om nieuwe verplichtingen aan te gaan voor datzelfde jaar. Vindt de minister dat een wenselijke situatie in een complexe en snel veranderende wereld? Ik vraag me ook af of de Kamer dit zich altijd afdoende realiseert. Daarom vraag ik het kabinet om, zolang we dit stelsel nog hebben, bij de voorstellen die het doet ook beter inzicht te bieden in de verplichtingen die daaruit meerjarig zouden kunnen voortvloeien, en niet pas bij de begroting in bijlage 13. Daarvan zitten er deze keer een aantal mooie voorbeelden bij, zoals de SDE-regeling en hoe die tot 2031 verplichtingen in zich heeft. Ik vraag me af hoevelen van ons dit zich realiseren.

Een ander obstakel voor betere verantwoording werd ook al genoemd: de versnippering van de benodigde informatie over verschillende toezichts- en uitvoeringsorganisaties, met eigen methoden en eigen rapportagemomenten. Moet het dan eerst nog ingewikkelder worden voordat we het eenvoudiger maken, of gaan we voorkomen dat de wal het schip moet keren, zo vraag ik het kabinet.

Voorzitter. Ik moet bekennen, ik ben zelf niet zo'n fan van koetsen. Ik zou de president van de Algemene Rekenkamer dan ook graag een goede reden geven om volgend jaar de bladzijde van Madame Bovary definitief om te slaan, maar daarvoor moeten wij hier wel aan de slag. En is de premier bereid om daartoe iets nieuws te bedenken, bijvoorbeeld dat wat de Rekenkamer "geïntegreerde verantwoording" noemt? Hij kent het nog wel: een stip aan de horizon, een ambitie, een visie waarop alle betrokken instituties zich kunnen verenigen, ook al weten we vanaf het begin dat de weg lang zal zijn. De Operatie Comptabel Bestel, die ik al aan het begin noemde, het project dat leidde tot die goedkeurende accountantsverklaring in 1993, nam ook jaren in beslag, maar het resultaat was er wel naar. Wat mij betreft, beginnen we dus weer aan zo'n traject. Ik ben voorstander van het daarbij integreren van de Monitor Brede Welvaart. Het bruto binnenlands product, het bbp, blijft een toonaangevende maatstaf voor welvaart. Het is conceptueel krachtig en wereldwijd erkend, maar ook een maatstaf met serieuze en steeds sterker gevoelde beperkingen, meetkundig en moreel. De Monitor Brede Welvaart geeft een gedetailleerder beeld van de complexe realiteit die achter dat bbp en de groeigemiddelden schuilgaat. Volgens mij hebben we als Kamer met die monitor twee opdrachten. De eerste is om deze door te ontwikkelen. Ik zei het al in de richting van de heer Van Dijck: het CBS nodigt ons daar expliciet toe uit. Klopt het conceptueel allemaal, zijn de indicatoren wel de juiste? Ik hoorde armoede bijvoorbeeld een aantal keren langskomen, maar daarvan zie je relatief weinig terug. Zijn de data actueel genoeg, kan de presentatie beter? Vorige week hebben we bij het rondetafelgesprek daarmee een goed begin gemaakt. Maar de Kamer, het kabinet en het CBS moeten daarmee doorgaan, want in een democratie is het cruciaal dat we een gezamenlijke feitenbasis hebben, zodat niet degene met de grootste microfoon bepaalt wat waar is. Ik ben er trots op dat we daarmee in Nederland vooroplopen, maar waakzaamheid is daarbij wel geboden.

De tweede opdracht die ik zie, is de monitor gebruiken. Gewoon gebruiken, voor debatten zoals die van vandaag. Op het eerste gezicht lijkt Nederland in het hier en nu een bevoorrecht stukje paradijs op aarde, een weldadige oase in een woeste wereld, rijk, vol vertrouwen in elkaar en simpelweg gelukkig. Toch is het zeker niet alleen maar hosanna. Onze welvaart is ongelijk verdeeld. Vrouwen, jongeren, mensen tussen de 55 en 65, mensen met een lagere opleiding en Nederlanders met een niet-westerse achtergrond zijn significant vaker slechter af. De kabinetsreactie schrijft hier wat mij betreft wel heel makkelijk overheen. Wat vindt de premier van deze bevindingen? Als deze verantwoording ook weer het begin is van een nieuwe cyclus, wat wil hij dan doen met die uitkomsten? Wat D66 betreft begint het antwoord met kansengelijkheid en onderwijs.

De monitor laat ook zien dat onze welvaart niet alleen ongelijk verdeeld is, maar ook negatieve gevolgen heeft voor onze leefomgeving en voor onze kinderen en kleinkinderen. Dat is niet alleen onrechtvaardig, maar dat is ook onhoudbaar. In veel gevallen komt dat omdat vervuiling, uitbuiting en uitputting gewoonweg nog te goedkoop zijn. De economische theorie spreekt dan van marktfalen, een van de legitieme gronden voor overheidsingrijpen. De grootste tekortkoming van onze democratie is wat mij betreft dat toekomstige generaties geen stemrecht hebben, dus rust die plicht op ons. Ik noemde dit in mijn maidenspeech afgelopen najaar in dat opzicht al de sociaal-liberale waarden van toekomstbewaking. Daarom zet D66 zich in voor verduurzaming van onze economie en samenleving. Dat begint bij onze afhankelijkheid van gas en olie. Hier wreekt zich ook de eenzijdige focus op economische cijfers. Wanneer ik thuis het gasfornuis de hele dag laat aanstaan, is dat goed voor het bbp. Maar verder is dat natuurlijk helemaal nergens goed voor.

Dan ten slotte de dimensie elders. Die vind ik in de monitor inhoudelijk nog het minst overtuigend ontwikkeld, maar voor mij staat wel voorop dat onze internationale hulp omhoog moet en dat onze broeikasgasvoetafdruk, zoals het CBS dat noemt — volgens mij kan daar volgend jaar een andere term voor komen — omlaag moet.

Voorzitter. Ik sluit af, maar niet dan nadat de heer Nijboer het woord heeft gekregen.

De voorzitter:
Ik weet niet hoeveel u nog nodig denkt te hebben, anders mag u uw verhaal wat mij betreft eerst afronden.

De heer Sneller (D66):
Voorzitter. Ik sluit af. Vorige week woensdag kregen we voor de negentiende keer in mei de verantwoordingsstukken van kabinet en Rekenkamer. Voor het eerst kregen we ook de Monitor Brede Welvaart van het CBS. We zijn van ver gekomen als het gaat om een goede verantwoording, maar we hebben ook nog een lange weg te gaan, want verantwoording is nooit af. Er is nog veel werk te verzetten. Ik zie de beide bewindspersonen denken: gelukkig maar. Dat gevoel begrijp ik heel goed.

De heer Nijboer (PvdA):
Ik vond het wel goed dat de heer Sneller van D66 aan het einde zei dat je ook wat moet doen met al die gegevens. Het CBS en de Rekenkamer hebben heel hard gewerkt. Het kabinet stuurt dan eigenlijk — de heer Sneller zei het iets netter — een heel plichtmatig briefje. D66 noemt onderwijs en duurzaamheid. Dat zijn de paradepaardjes. Dat begrijp ik en dat is ook terecht. Maar ik vraag D66 wat zij vindt van wonen. Wat moet daarmee gebeuren? In de monitor zie je dat er echt een groot probleem is in Nederland. Daarvoor hoef je niet eens naar de monitor te kijken, maar goed, daar hebben we het vandaag over. Als je naar buiten kijkt, zie je het ook. Wat zou daarmee moeten gebeuren?

De heer Sneller (D66):
Ik denk dat het heel belangrijk is dat we de hypotheekrenteaftrek verder gaan afbouwen en dat woningen toegankelijker worden. Het is ook belangrijk dat de woningmarkt beter gaat werken en dat je ziet dat de woningverkoop gaat stijgen. In de monitor zitten een aantal interessante punten met betrekking tot de kwaliteit van de woningen. Het baart mij wel zorgen dat de kwaliteit de afgelopen jaren is afgenomen.

De heer Nijboer (PvdA):
Mij ook, en in het bijzonder ook de huurders. Kijk naar huurders met betaalproblemen, dat is een factor vijf hoger. De wachtlijsten zijn enorm. Het probleem is dat er mede door het voorziene kabinetsbeleid enorm wordt bezuinigd op woningcorporaties en op de huurtoeslag. Ik zou me kunnen voorstellen dat D66, die deze statistieken altijd heel serieus neemt, tot de conclusie komt dat dit niet een verstandige lijn is om in te zetten.

De heer Sneller (D66):
Ik heb een aantal groepen genoemd die er relatief vaker slecht van af zijn gekomen. Je ziet ook dat bepaalde groepen er twee keer of zelfs drie keer in voorkomen. Een aantal van de dingen die de heer Nijboer richting huurders schuift, betreft ook andere problemen waar we wat aan moeten doen.

De heer Nijboer (PvdA):
Het heeft natuurlijk veel dimensies. De rijkste mensen in Nederland hebben in zijn algemeenheid een koopwoning en geen goedkope huurwoning. Ten aanzien van huurders is sprake van meer dan vier keer zo veel betalingsproblemen. Meer dan 20% van de mensen in een huurhuis kan de huur amper meer opbrengen. Om dan te bezuinigen op de huurtoeslag moet je wel heel creatief van geest zijn om dit verstandig beleid te noemen. Waarom blijft D66 daar nou achter staan?

De heer Sneller (D66):
In de monitor staat niet wat de heer Nijboer zegt; er wordt gesproken van woonlasten, wat dus iets breder is dan alleen maar de huur. Door verduurzaming van de woningvoorraad et cetera kan de energierekening omlaag gebracht worden, wat wel degelijk kan helpen. Er staat niet dat er sprake is van betalingsproblemen. Er staat dat zij de lasten als hoog ervaren. En dat vind ik wel een probleem.

De voorzitter:
Laatste opmerking, meneer Nijboer.

De heer Nijboer (PvdA):
We kunnen het definitiekwesties noemen en zo, maar het is een enorm probleem voor huurders in Nederland om de huur te betalen en om een huis te krijgen. Beleggers nemen de steden over. Dat is een groot maatschappelijk probleem en dat zie je terug in de cijfers in de monitor. Ik vraag D66: wat willen jullie daaraan doen?

De heer Sneller (D66):
Ik ken de heer Nijboer als iemand die de cijfers ook serieus neemt maar dan moet dan hij ook wel echt goed naar de statistieken kijken. Als hij dat heeft gedaan, praten we er graag over door.

De heer Van Raan (PvdD):
Ik hoorde de heer Sneller praten over het vertegenwoordigen van toekomstige belangen en belangen elders en dat dit misschien nog wel verbeteringen behoeft in de monitor. Ziet D66 ook mogelijkheden, verbeterpunten in de monitor voor de belangen van dieren, om dierenwelzijn daarin beter te vertegenwoordigen?

De heer Sneller (D66):
Bij het rondeafelgesprek kwamen we daar heel even over te spreken. In de monitor staat bijvoorbeeld biodiversiteit als indicator genoemd. Daar kan het in terugkomen maar hoe dierenwelzijn als zodanig bijdraagt aan de brede welvaart van mensen waar deze monitor primair op ziet, weet ik nog niet zo goed, maar ik sta wel heel erg open voor suggesties op dit punt.

De heer Van Raan (PvdD):
Het is fijn om te horen dat de brede welvaartsmonitor niet alleen over mensen zou moeten gaan maar ook over dieren. Dus als daar openingen zijn, is dat winst te noemen.

De heer Van Rooijen (50PLUS):
Na het dierenwelzijn wil ik nog even spreken over het welzijn van de mensen, met name van de tien miljoen mensen, jong en oud, die in 2020 dreigen gekort te worden. D66 heeft gisterenavond gezegd dat ze het voorstel van 50PLUS niet gaat steunen maar dat — en dat vond ik heel interessant — als er een nieuw stelsel komt ze niet vlak daarvoor toch kortingen wil en ervoor zal zorgen dat die kortingen niet plaatsvinden. Wat ik niet begrijp is dat als wij iets willen veranderen dat niet mag maar dat als D66 een reden heeft om het wel te doen, ze het wel doet. Met andere woorden:50PLUS gunnen we het niet en we gaan het zelf doen als we onze zin krijgen.

De heer Sneller (D66):
Ik ga nu niet reageren op een debat dat gisterenavond heeft plaatsgevonden dat ik niet gevolgd heb, want dat lijkt mij onverstandig.

De heer Van Rooijen (50PLUS):
Ik stelde u een vraag.

De heer Sneller (D66):
U stelde mij een vraag over een debat dat gisterenavond heeft plaatsgevonden dat ik niet heb gevolgd. Ik denk overigens dat een deel van de aanpassingen in het pensioenstelsel ervoor kan zorgen dat een aantal van de problemen die de heer Nijboer aankaart, kan worden opgelost, bijvoorbeeld als je een deel ervan eerder kan gebruiken.

De voorzitter:
Dank u wel, meneer Sneller. Dan ga ik nu naar de heer Nijboer namens de PvdA.

De heer Nijboer (PvdA):
Dank u wel, voorzitter. Ik wil beginnen met een woord van dank aan de Rekenkamer en aan het CBS in het bijzonder voor de enorme hoeveelheid werk die ze hebben verzet. Ik wil namens de PvdA eigenlijk op drie grote thema's ingaan in dit verantwoordingsdebat. Allereerst brede welvaart. Ten tweede een aantal zaken die in de rijksverantwoording naar voren kwamen en waar ik nadere vragen over heb. Ten derde de uitvoeringsproblemen. Die vergen wel een apart blok omdat ze hardnekkig zijn en er wel wat moet gebeuren. Voorzitter. Allereerst de brede welvaart. Ik ben lid van de PvdA. Wij als sociaaldemocraten vinden het niet genoeg dat als de welvaart stijgt en een land rijker wordt, we dan met z'n allen beter af zijn. Het gaat erom dat iedereen — dus niet gemiddeld — er een beetje op vooruitgaat, en dan niet alleen in welvaart of inkomen, maar ook op andere terreinen. Als je ergens geboren wordt, moet je gelijke kansen hebben om wat van je leven te maken. Als je in een wijk woont waar misschien niet zo veel succesvolle mensen wonen, moet je toch, als je goed je best doet, veel kunnen bereiken. Als je in dat licht naar de welvaartsmonitor kijkt, kun je vaststellen dat het gemiddeld op heel veel aspecten best goed gaat in Nederland. Natuurlijk, we zijn een welvarend land. We hebben geen slechte gezondheidszorg. De werkloosheid is niet torenhoog; die is zelfs laag, ook Europees gezien. Ook met de integratie gaat het best goed, ook als je het internationaal vergelijkt: we hebben geen banlieues, waar enorme stammenstrijden zijn.

Tegelijkertijd is er wel ontzettend veel reden tot zorg, want de scheidslijnen die er zijn, nemen toe. Het is niet zo dat het er twintig jaar geleden allemaal veel slechter voor stond dan nu, bijvoorbeeld als je kijkt naar opleidingsniveau en kansen, of als je kijkt naar in welke wijk je wordt geboren en kansen, of als je kijkt naar van welke afkomst je bent en kansen, zowel op het gebied van onderwijs als inkomen als woonsituatie. Dat is een grote bron van zorg. Dat komt eigenlijk uit die Monitor Brede Welvaart, bijvoorbeeld als je kijkt naar inkomensverschillen. Vermogensverschillen zijn er vervolgens natuurlijk ook en die zijn nog veel groter in Nederland. Mevrouw Leijten vroeg daar ook aandacht voor.

Kijk ook naar wonen. Dat is echt een onderbelicht thema in de Kamer. Kijk naar de verschillen tussen kopers en huurders, maar ook naar de kwaliteit van woningen en de gezondheid die daar vervolgens mee samenhangt. De gezondheidsverschillen in Nederland zijn enorm. Dat hangt natuurlijk ook samen met het woon- en leefklimaat.

Ten slotte noem ik duurzaamheid. Daarmee kachelen we wel een beetje achteraan, ook in Europa. Je kunt ook bijna niet meer zeggen dat Nederland het ook nog wel redelijk goed doet, want dat doen we niet. We hebben helemaal geen duurzaam land. De duurzame energieopwekking is waardeloos. Die rekening moet straks nog verdeeld worden en als we niet uitkijken, komt die ook nog bij de lagere inkomens terecht.

Dat zijn drie grote zorgen waar ik graag een reactie van het kabinet op wil: hoe kijken zij daartegenaan en wat gaan ze daaraan doen? Daar heb ik best wel wat kritiek op. Ik had het zojuist al over wonen. Ik vind echt: het kabinet staat erbij en kijkt ernaar, terwijl de beleggers de steden overnemen, en de huurders hun huur amper kunnen opbrengen en op achterstand worden gezet ten opzichte van kopers. "Natuurlijk gaat iedereen erop vooruit" zegt het kabinet dan — nou, het is een hele prestatie om met zulk geweldig economisch tij huurders erop achteruit te laten gaan — maar kopers veel meer dan huurders, terwijl die niet de grootste problemen hebben op dit moment. Dat geldt overigens niet voor starters, want daar heb ik weer een ander ... Dat vergt dus wel een serieuze reactie. Daar komt het op neer. En niet een procedurele reactie van "interessant in kaart gebracht" — eigenlijk wat de heer Sneller zei — en "bedankt en tot ziens, volgend jaar spreken we weer".

Voorzitter. Wat wel goed gaat, is de financieel-economische toestand in het land. Er is natuurlijk nog steeds werkloosheid, maar die is gelukkig fors afgenomen. Steeds meer mensen vinden een baan. De overheidsfinanciën zijn veel beter dan was voorzien. Dus dat uitgangspunt kun je ook meenemen in de overwegingen omtrent de bepaling van de grote problemen van deze tijd. Er wordt dan gezegd dat de prioriteit ligt bij het verbeteren van het investeringsklimaat, oftewel buitenlandse beleggers spekken en de Vpb verlagen. En tegelijkertijd wordt er bezuinigd op de huurtoeslag, terwijl huurders zo'n groot betalingsprobleem hebben. Leraren wordt niet de waardering gegeven die ze verdienen. Op het gebied van klimaat zijn er mooie ambities, maar dat moeten we nog zien. Dat alles verhoudt zich wel slecht tot elkaar. Het is natuurlijk een verantwoordingsdebat, maar het is ook wel de bedoeling dat als we kijken naar de stand van het land, daar dan ook wat logische conclusies en beleidsconclusies uit worden getrokken. Ik vraag het kabinet welke dat dan zijn. Daar zie ik behoorlijke spanning op de lijn.

Voorzitter. Ik kom op het tweede punt: een drietal thema's die extra vragen oproepen bij de PvdA-fractie. Dat is allereerst het gas in Groningen. Dat verwondert het kabinet ongetwijfeld niet, want daar vraag ik al enige tijd aandacht voor. Ik zou in het bijzonder graag inzichtelijk willen hebben wat nou precies de financiële relaties en aansprakelijkheidsrelaties zijn in het zogenoemde gasgebouw in Nederland. Dat is van groot belang. Minister Wiebes heeft aan kranten en media laten weten: we laten voor 50 miljard euro aan gas in de grond zitten. Dat heeft hij overigens niet aan de Kamer laten weten. Er is geen Kamerstuk over te vinden, maar in de NRC en in het Dagblad van het Noorden is dat in een interview gezegd. Ik wil graag weten van wie dat geld is. Had het Rijk daar aanspraak op? Of was het van Shell, Exxon en NAM? Ongetwijfeld is dat gedeeld. Hoe is de opbrengst dan verdeeld? Hoe wordt dat straks met de nieuwe afspraken met de NAM en Shell? Ik snap dat die afspraken gaande zijn, maar ik wil het basisuitgangspunt weten: wat als die afspraken niet waren gemaakt?

Dat geldt ook voor de aansprakelijkheid voor de waardedaling van de huizen in Groningen en de aansprakelijkheid voor de schades. Wij hebben de Voorjaarsnota nog niet, maar ik hoor geruchten dat het ook geldt voor de versterkingsoperatie die zogenaamd buiten de kaders geplaatst zou worden. Maar tot nu toe is de NAM daar gewoon voor aansprakelijk en heeft de overheid daar niets mee van doen, dus hebben de overheidskaders daar ook verder niets mee van doen. Hoe zit dat nou in elkaar? Ik wil dat graag weten, want het gaat over groot geld, over vele jaren. Het is allemaal technisch en ingewikkeld, maar het maakt wel veel uit of de belastingbetaler of Shell en Exxon daar uiteindelijk voor opdraaien.

Het tweede punt is wel al eerder aangeroerd. Dat is de dividendbelasting. De opbrengsten vallen mee. Het gaat om 400 miljoen. Je zou kunnen zeggen: dat is mooi. Maar waar komt die 400 miljoen nou vandaan? Is het structureel of is het incidenteel? Of is het anders verdeeld? Wat is de oorzaak daarvan? Betekent het ook — ik mag toch hopen dat dat niet zo is — dat er straks nog extra geld elders moet worden gevonden om de dividendbelasting af te schaffen? Die staat voor 1,4 miljard in de begroting, en er moet nu 1,8 miljard — de minister zei in de media dat het 1,6 miljard was, maar in de stukken staat dat het 1,8 miljard is — worden opgehoest. Het zal toch niet waar zijn dat mkb'ers of andere belastingbetalers ervoor moeten opdraaien om die afschaffing te financieren? Hoe zit dat precies?

Voorzitter, dan het derde punt. Ik vind wonen belangrijk; dat merkt u ook. Er staat een bezuiniging op de huurtoeslag in het regeerakkoord. Voor de kenners: het gaat om het schrappen van de kanbepaling. Dat is een hartstikke slecht idee. De huurders, die het al moeilijk zat hebben, worden gepakt. Tegelijkertijd is er in deze begroting een meevaller wat betreft de huurtoeslag, die bijna even groot is. Sterker nog, hij is iets groter. Het gaat om 4 miljoen meer. Wat is er nou makkelijker en verstandiger dan die in te zetten om van die bezuiniging af te kunnen zien? Is het kabinet daartoe bereid?

Voorzitter. Ik kom op het derde en laatste thema in mijn betoog. Dat gaat over de uitvoering. Zelfs in een nachtwakersstaat, hetgeen de VVD nog niet eens helemaal tot in de verste verte wil doorvoeren, zou je Defensie, Justitie en Veiligheid en belastinginning nodig hebben. Juist bij die kerndepartementen ligt de uitvoering en daar zijn de problemen om gewoon de praktische werkzaamheden te verrichten het grootst. Wat mij is opgevallen bij het doornemen van de stukken, is dat niet alleen de problemen daar het grootst zijn — dat is wel bekend — maar dat ook de onderbesteding van de extra middelen om daar wat aan te doen, dus het niet uitgeven van het geld, daar het meeste voorkomt. Dat terwijl er jaarlijks extra geld wordt uitgetrokken. Het gaat dan om honderden miljoenen voor de Belastingdienst, tot 2 miljard aan toe voor Justitie en Veiligheid en voor Defensie. Die problemen zijn dus al jaren bekend. Kabinet en Kamer zeggen: we moeten extra investeren om er wat aan te doen. Maar die investeringen worden er niet gedaan. Elk jaar worden die problemen weer groter. Bij de Belastingdienst worden ze in ieder geval niet kleiner en bij sommige departementen schiet het ook niet op. Hoe zit het dan met de verhouding? We kunnen nou wel weer zeggen: er moet meer geld bij. Wat betreft de Belastingdienst denk ik: er moet meer geld bij, want het gaat niet goed zo; de controles lopen achter. Maar als het kabinet dat geld niet uitgeeft, worden de problemen ook niet opgelost. Daar hebben we het vorig jaar ook over gehad. Dus hoe kan dat nou? Het kabinet geeft jaar op jaar aan: we moeten hier wat aan doen en we stellen ook extra geld beschikbaar. Dat wordt zelfs gedaan in economisch moeilijke tijden. Maar het kabinet krijgt het niet eens voor elkaar om investeringen te doen, terwijl dat wel het minste is wat je eraan kunt doen.

Voorzitter. Het tweede punt wat betreft de uitvoering is ICT. Ik sluit aan bij de vragen van voorgaande sprekers. Is de kennis op orde? Zijn er genoeg mensen? Is de externe inhuur niet te hoog? Is de continuïteit wel geborgd? Ik zou er nog één vraag aan toe willen voegen: hoe gaat de overheid zelf om met de data die zij heeft? Dan gaat het niet zozeer om de beveiliging — daar is een goede vraag over gesteld door collega's — maar meer om het met algoritmes werken, het in kaart brengen van het gedrag van mensen en er vervolgens actie op ondernemen. NRC maakt een heel interessante serie van hoe gemeenten en overheden daarmee omgaan. Wat zijn de afwegingen van het kabinet wat dit betreft? Je kunt er natuurlijk je voordeel mee doen, bij de Belastingdienst bijvoorbeeld. Ik ben er groot voorstander van dat je het daar zus of zo aangeeft en je dat in patronen over het jaar doet. Dan zie je het als mensen de zaak bedonderen. Dan kan de inspecteur er direct naartoe om het te controleren, want de boel wordt geflest. Als je het gedrag van mensen via Facebook in kaart brengt en dat vervolgens bekijkt, dan gaat dat echter best wel ver. Ik ben dus benieuwd hoe het kabinet daartegenover staat. Wat zijn daar de voors en tegens van en hoe ver moet de overheid daarin gaan? Privacy is namelijk ook een groot goed.

Ten slotte over de uitvoering. Niet alleen de overheid loopt helemaal vast in de complexe uitvoering; zie Belastingdienst en de toeslagen. Overigens is het parlement daar mede debet aan. Het kabinet is dus niet als enige schuldig. Dat is niet het punt dat ik wil maken, maar het kabinet moet er wel wat aan doen. Maar ook de mensen lopen daarin vast. Je zult maar een heel laag inkomen hebben, in een of andere gemeente wonen en allerlei kwijtscheldingen moeten aanvragen. Misschien heb je nog een kind dat naar de kinderopvang gaat. Je moet dan allerlei formulieren invullen, bijvoorbeeld de huurtoeslagaanvraag, maar stel dat je een foutje maakt. Dan krijg je een partij boete, dat is echt niet normaal. Stel dat je een baan zoekt, je doet je best, maar het lukt niet, of je verleent nog mantelzorg of dat schiet er juist bij in, het is allemaal straf en boete en wantrouwen. Lees de rapporten van de Ombudsman maar. Het maakt niet eens zo veel uit of je naar het UWV kijkt, de Belastingdienst of een andere uitvoeringsinstantie, zoals het COA. Het zou heel goed zijn als de overheid naast de mensen gaat staan, ook in de uitvoering, in plaats van ertegenover. Het zou heel goed zijn als de overheid een beetje vertrouwen heeft in plaats van uitgaat van wantrouwen. Is het kabinet bereid dat te doen?

Ik kom daarmee bij het beginpunt van mijn betoog, namelijk bij de bestaanszekerheid voor iedereen, de mogelijkheid om wat van het leven te maken. Dat hangt natuurlijk van mensen zelf af, maar wij moeten dat als overheid mede mogelijk maken. Daar helpt de uitvoering bij, via vertrouwen in mensen, het helpt ook als je kijkt waar de noden maatschappelijk het grootst zijn. Die liggen nu bij ongelijkheid, wonen en het klimaat.

De heer Bruins (ChristenUnie):
Voorzitter. De heer Nijboer heeft mijn hart gestolen op het laatste punt, namelijk op het gebied van schulden en het stapelen van boete op boete voor mensen die een formulier fout hebben ingevuld of een foutje maken in die enorme administratieve wirwar waar mensen last van hebben. In dit regeerakkoord hebben wij afgesproken dat we de boetes willen maximeren, dat mensen zich niet meer door een foutje in enorme problemen kunnen storten. Gisteravond om 23.30 uur is de brief over brede schuldenaanpak van de staatssecretaris van Sociale Zaken verschenen. Mag ik de heer Nijboer vragen of wij de PvdA aan onze zijde vinden bij dit voor de ChristenUnie zo aangelegen punt?

De heer Nijboer (PvdA):
Sterker, mevrouw Schouten heeft er, ik meen in het regeerakkoord, een zekere hand in gehad. Zij heeft de afgelopen periode, toen wij in het kabinet zaten, ook best wel wat initiatieven mee ondersteund. Die strijd hebben wij samen gevoerd en die zullen wij samen blijven voeren. De heer Bruins moet mij nu niet vragen een brief van gisteravond 23.30 uur, waarvan ik het bestaan niet weet, nu al te omarmen, maar ik denk dat wij elkaar goed verstaan. Dit heeft de volledige steun van de PvdA.

De heer Bruins (ChristenUnie):
Dat is heel positief. Dank u wel.

Mevrouw Leijten (SP):
Ik vond het een hartstikke mooi betoog van de PvdA.

De heer Nijboer (PvdA):
Waarvoor dank.

Mevrouw Leijten (SP):
Maar ik mis wel iets.

De heer Nijboer (PvdA):
Oké.

Mevrouw Leijten (SP):
2017: iedereen gaat erop vooruit. Een sociaaldemocratische minister van Financiën, maar het is niet gelukt. Hoe kijkt de PvdA daartegenaan?

De heer Nijboer (PvdA):
Mevrouw Leijten heeft een heel terecht punt. De koopkracht is vorig jaar enorm tegengevallen. Het is een zorg die ik al jaren geleden bij financiële beschouwingen heb uitgesproken. Toen heb ik er ook voor gepleit dat de lonen omhoog moesten. Dat is niet gebeurd, maar het had wel gemoeten. Ik heb echter ook gekeken naar de verdeling. Het komt overigens voornamelijk door de inflatie, want die is hoger dan verwacht. De economische groei was sterker, de inflatie nam toe, dat merkt iedereen. Ik heb dus gekeken naar de verdeling. Als je dan kijkt naar de beperkte stijging in koopkracht die er gemiddeld is en waar die terechtkomt, dan zie je wel dat de mensen met de allerlaagste inkomens en uitkeringsgerechtigden er relatief — al is het niet veel — ten opzichte van de hoogste inkomens het minst slecht van afkomen en er het meest op vooruit zijn gegaan. Daar zitten wij ook voor in de politiek. Daar heeft mevrouw Leijten mij vaak op bevraagd, maar dat is dus wel waargemaakt. Je kunt echter niet alles. Inflatie wordt zo goed mogelijk voorspeld maar je kunt het niet allemaal van tevoren precies zien. Maar dat de laagste inkomens niet de prijs hebben betaald, vind ik wel een goede uitkomst.

De voorzitter:
Tot slot, mevrouw Leijten.

Mevrouw Leijten (SP):
Eigenlijk is het heel treurig dat je ziet dat na de crisis de vermogensverdeling nóg schever is en de inkomensverdeling nóg schever is, niet alleen in ons land maar ook in de wereld. De crisis is eigenlijk niet aangegrepen om de welvaart te verdelen, maar om de welvaart naar een kleinere groep mensen te laten gaan. En een grotere groep vecht om de rest. Dat is best wel zorgelijk. Nu wordt eigenlijk gezegd dat we er allemaal in koopkracht op achteruitgaat zijn gegaan, maar degenen met het minste nog het minst. Dat verzacht het niet helemaal, want er werd iets anders beloofd.

Maar er gebeurde in 2017 met de begroting wel één ding, namelijk dat de zorgpremie veel te laag werd voorgesteld in de begroting; dat heeft de regering ook gezegd en daar is de minister van Zorg toen meerdere keren op aangesproken. Hoe kijkt u er nou op terug dat daar gegoocheld is met miljarden om het beeld te laten ontstaan dat er lage zorgkosten waren, terwijl dat in de realiteit en in de realisatie de koopkrachtgroei teniet heeft gedaan?

De heer Nijboer (PvdA):
De zorgpremie speelt een belangrijke rol; daar heeft mevrouw Leijten gewoon gelijk in. Ik denk dat het veel meer zou helpen, ook voor het inkomen van mensen met zorgfinanciering, als het eigen risico zou worden afgeschaft, of als er stappen daartoe zouden worden gezet. Daarin hebben wij samen opgetrokken, met mevrouw Leijten en met mevrouw Marijnissen toen ik een tijd woordvoerder zorg mocht zijn. Het had nog veel meer geholpen als dat was gedaan. Dat had moeten gebeuren en het moet wat mij betreft alsnog gebeuren.

De heer Van Rooijen (50PLUS):
Ik dank de heer Nijboer voor de presentatie uit zijn hoofd. Een groot compliment daarvoor.

De voorzitter:
Hij doet dat altijd zonder papier.

De heer Van Rooijen (50PLUS):
Precies, maar het valt mij vandaag toch ook weer op en ik wil dat toch zeggen.

Gisteravond bij het debat over de rekenrente heeft Gijs van Dijk, de collega van de heer Nijboer, gezegd dat hij het voorstel van 50PLUS om iets aan de rekenrente te doen niet steunt. Maar wat mij nou verbaast is dat hij er iets aan toevoegde, mede om zijn standpunt te verdedigen. Hij zei dat als over twee jaar die kortingen voor miljoenen mensen, jong en oud, toch nodig zijn vanwege de regels die we hebben, het financieel toetsingskader absoluut nog wel de mogelijkheden geeft om op dat moment in te grijpen. Hij doelt natuurlijk met name op het verlengen van de hersteltermijnen. Waarom de sleutel van 50PLUS niet in de deur, en over twee jaar de PvdA-sleutel wel in de deur? Wat is daar de logica van?

De heer Nijboer (PvdA):
Ik heb het debat niet gezien, maar ik denk dat ik de vraag toch wel kan beantwoorden. Ik denk dat het nodig is dat het pensioenstelsel wordt herzien en dat je een eerlijk stelsel maakt waarbij meer zekerheid wordt gegeven aan mensen. Het is nu immers hartstikke onzeker of er wel geïndexeerd wordt. Maar dat moet wel op een eerlijke manier worden gedaan. Je moet niet zeggen: nou ja, we keren nu alles uit. Vervolgens is dan immers de boel leeg en hebben de jongeren die nu wél pensioenpremie betalen, geen pensioen meer. Daar hebben we ook voorstellen voor gedaan. Sterker nog, daar hebben we als fractie uitgebreid over gediscussieerd, ook in relatie met de AOW-stijging, en dat heeft u ook kunnen lezen. En ja, dat is wel wat anders dan de belofte: ja, we gaan nu allemaal pensioenen verhogen en we moeten maar zien wat daar voor de jongeren uitkomt. Dat is een beetje wat 50PLUS doet, en dat steunen we niet.

De heer Van Rooijen (50PLUS):
Wij willen niet dat de pensioenen worden verhoogd. Wat u hier suggereert, verwerp ik dus.

De heer Nijboer (PvdA):
O.

De heer Van Rooijen (50PLUS):
Wij willen alleen maar dat er niet gekort wordt op de pensioenen van de jongeren en de ouderen, van 10 miljoen deelnemers. Over dat standpunt van de Partij van de Arbeid hangt nog de schaduw van Asscher en Klijnsma, die die kortingen gewoon wilden. Mijn vraag is of Asscher in zijn huidige functie nog steeds zo strak in de leer is dat hij zegt: er moet gewoon gekort worden, althans, het voorstel van 50PLUS dat steunen we niet. En zegt hij: als de nood aan de man komt, dan weten we nog wel een foefje? Iets wat ze ons verwijten, wat onterecht is, gaan ze dan zelf doen.

De heer Nijboer (PvdA):
Ik word nu een beetje overhoord over de pensioenparagraaf in ons verkiezingsprogramma, maar die is heel helder. Wij willen meer zekerheid voor ouderen. Het moet dus niet zo zijn dat als zij hun pensioen krijgen, er nog weer gekort kan worden en weet ik niet wat allemaal meer. Maar daar is wel wat voor nodig, want dan moet je ook wel wat doen aan wat je aan toezeggingen en aan inleg doet, en wat je spaart over het leven. Ook het beleggingsbeleid hangt daarmee samen. 50PLUS doet beloftes aan ouderen; dat ligt ook wel een beetje aan uw partijleider Henk Krol. 50PLUS belooft ouderen gouden bergen maar financieren dat niet. Wij hebben dat wel gedaan. Maar ik ben het zeer met u eens dat we af moeten van die onzekerheid en van die kortingen zoals die in het verleden zijn doorgevoerd. Maar dat moet wel gebeuren in een nieuw stelsel waarbij je ook eerlijke premies aan iedereen vraagt. Dat hoort er wel bij.

De voorzitter:
Dank u wel.

De heer Van Rooijen (50PLUS):
Ik wil graag nog een keer met de heer Nijboer debatteren over mijn standpunt.

De heer Nijboer (PvdA):
Dank u wel, voorzitter. Ik debatteer ook altijd graag met de heer Van Rooijen.

De voorzitter:
Nee, nee, er komen nog genoeg gelegenheden waar gedebatteerd kan worden over deze kwestie.

Het woord is aan de heer Bruins namens de ChristenUnie.

De heer Bruins (ChristenUnie):
Er zijn maar weinig landen in de wereld waar overheidsuitgaven zo transparant en nauwkeurig worden verantwoord als in Nederland. En de verantwoording verbetert jaar na jaar. Daarom dank ik de minister van Financiën en zijn medewerkers voor het tijdig uitbrengen van de jaarverslagen, en de Algemene Rekenkamer voor zijn grondige controle.

Toch ..., de rest van mijn bijdrage is een "toch", zeg ik tegen de minister van Financiën. Toch blijft het lastig om precies te meten wat het effect is van de inzet van de middelen voor veel van de doelen. Dat komt doordat we geen parallel universum tot onze beschikking hebben, waarin we kunnen zien wat er gebeurd zou zijn als we niet 1,9 miljard aan belastinggeld in cultuur, zoals musea en theaters, hadden gestopt. Of waarin we zien wat er gebeurd zou zijn met Nederland als we geen 2,3 miljard hadden besteed aan het persoonsgebonden budget. Zo'n parallel universum hebben we niet. Dat maakt het lastig om te weten wat de resultaten van het beleid zijn.

Ook blijft het nog steeds een uitzondering dat ministeries vooraf helder bepalen wanneer een beleidsmaatregel als succesvol mag worden beschouwd. Als blijkt dat er wel een afrekenbaar resultaat is behaald, dan is het weer onduidelijk welk deel van het succes het gevolg is van de maatregel. Het is daarom goed dat de Algemene Rekenkamer dit jaar expliciet stilstaat bij de beleidsresultaten.

Een opvallend onderwerp hierbij is het al genoemde Nationaal Samenwerkingsprogramma Luchtkwaliteit. De heer Van der Linde noemde in zijn bijdrage de 400 miljoen die hebben geleid tot een reductie van fijnstof en stikstofdioxide met 2%. Volgens de Algemene Rekenkamer had er met minder geld hetzelfde bereikt kunnen worden. Ik weet niet of de minister van Financiën op dit specifieke punt een reactie heeft — dat zou leuk zijn — maar deze exercitie van de Algemene Rekenkamer is hoe dan ook zeer zinnig en kan helpen om beleid effectiever te maken. Want wat gaat het kabinet hier nou mee doen? Deze vraag geldt natuurlijk ook voor de vele andere onder de loep genomen beleidsmaatregelen, zoals re-integratie. In het jaarverslag van het ministerie van Sociale Zaken legt de betreffende minister geen relatie tussen de uitgaven voor re-integratie en de resultaten van het re-integratiebudget. Wat vindt de minister van Financiën hiervan?

Naast het lastig kunnen aantonen van de effectiviteit van beleid waarschuwt de Algemene Rekenkamer voor het onbedoelde gevolg van verkokerd verantwoorden. Iedere minister doet apart zijn ding. Maar zijn we met zijn allen als overheid wel bezig met de goede dingen? De heer Sneller vroeg het al: doen we de goede dingen en doen we die dingen goed? Niet voor niets houdt de Algemene Rekenkamer een goed geïllustreerd pleidooi voor geïntegreerd verantwoorden. Wat is de reactie van de minister daarop?

Voorzitter. Onze maatschappij staat voor een aantal grote uitdagingen. Een energietransitie die gekoppeld is aan materiële schaarste, die bemoeilijkt wordt door schaarste aan schoon, zoet water en die concurreert met voedselvoorzieningen. Een woningmarkt, die niet meer is toegesneden op onze demografie en die ontoegankelijk is voor de generatie van de flexibele contracten. Een pensioenstelsel dat zonder goede hervormingen niet houdbaar is. We hadden het er net al even over. Het zet spanning op de solidariteit tussen generaties. Een financieel systeem dat draait op schulden, waarbij tussen ons en de volgende crash niet meer staat dan het besef en de erkenning dat we die schulden nooit zullen kunnen afbetalen. En we hebben een land waar een deel van de bevolking het gevoel heeft er niet bij te horen en niet mee te kunnen komen. Een land waarin een deel worstelt met culturele identiteit en een ander deel dat aan die culturele identiteit niet eens waarde hecht.

Deze uitdagingen zullen we niet kunnen aanpakken als ieder ministerie apart zijn ding blijft doen. Daarom is het goed dat het CBS dit jaar met de Monitor Brede Welvaart is gekomen. Het is een integrale manier om te zien hoe het werkelijk met ons gesteld is. Niet alleen hier en nu, maar ook daar en later. Want als er iets glanzend uitziet in de verantwoordingsstukken, dan zijn het de plaatjes met al die financiële en economische macro-indicatoren. Het overheidssaldo van 2017 was een stuk beter dan voorzien in de Miljoenennota, doordat de belastinginkomsten nog sneller stegen dan de uitgaven. De overheidsschuld daalde zowel relatief als absoluut en de economische groei bereikte een percentage waarvan we in de crisistijd dachten dat we dat nooit meer zouden realiseren. De werkgelegenheid steeg, de werkloosheid daalde. Alleen de statische koopkrachtontwikkeling bleef fors achter, niet in het minst voor huishoudens die afhankelijk waren van één inkomen. Daar staat tegenover dat de werkgelegenheid fors gegroeid is, waardoor de dynamische koopkrachtontwikkeling er aanmerkelijk beter uit heeft gezien. Wat betreft de koopkrachtontwikkeling, die in 2015 en 2016 achteraf juist meeviel, zijn de cijfers en indicatoren prachtig, maar ook erg eendimensionaal. De werkelijkheid kent juist zoveel meer dimensies. Gelukkig krijgen deze platte cijfers meer diepte en reliëf door de Monitor Brede Welvaart.

Wat opvalt en niet verrast, is dat de brede welvaart in ons land relatief hoog is, al slagen we er nog onvoldoende in om de voordelen goed met elkaar te delen. Dat lukt wrang genoeg wel met de nadelen van al die consumptie- en welvaartsgroei. Dat geldt met name voor milieu, klimaat en niet-hernieuwbare grondstoffen. Die delen we in de praktijk maar al te graag met onze kleinkinderen, met toekomstige generaties en met armere streken in de wereld. Of, zoals econoom Hans Stegeman het stevig zei: "Nederland is een rijk en gelukkig, maar asociaal landje." Wat dat betreft valt op dat de monitor nog relatief positief schrijft over consumptiegroei. Er is ook ruimschoots aandacht voor zich negatief ontwikkelende indicatoren: voor overgewicht of gebrek aan goede vrije tijd, steeds minder natuurgebieden hier en bijvoorbeeld een steeds grotere CO₂-voetafdruk, met gevolgen voor de brede welvaart elders. Dat kunnen we natuurlijk allemaal constateren en op een rijtje zetten, zoals in de Monitor Brede Welvaart is gebeurd. Dat is heel waardevol, maar in dit huis is natuurlijk de vraag wat we daarmee gaan doen. Ik noemde al de vijf grote uitdagingen waar we aan moeten werken. In het regeerakkoord zijn in meer of mindere mate ook aanzetten gedaan om hier werk van te maken. Consumptie wordt duurder. Vervuiling wordt meer en eerlijker beprijsd en de energietransitie krijgt in deze kabinetsperiode hopelijk een echte duurzame boost. Dus niet vol inzetten op biomassa, zeg ik terzijde tegen dit kabinet.

We hebben aandacht en geld voor waardig oud worden, voor onderwijs, voor hen die met achterstanden te kampen hebben, enzovoort. Tegelijkertijd weten we dat we er met al die inspanningen nog niet zijn. Graag krijg ik van de minister-president een reactie en een reflectie op de ontwikkeling van de brede welvaart in brede zin.

Voorzitter. Ik heb een laatste, specifieke vraag over de energietransitie, en wel over de begrotingsreserve duurzame energie. Dat is een jaarlijks terugkerend fenomeen. Nog steeds is er een groot verschil tussen de inkomsten en de uitgaven, waardoor deze begrotingsreserve duurzame energie al jaren achter elkaar flink groeit. Deze begrotingsreserve wordt gevoed uit de opslag op de energierekening en wordt dus rechtstreeks door burgers en bedrijven gevuld. Deze opslag, de ODE, zal de komende jaren verder stijgen.

In de kabinetsbrief staat dat deze niet-benutte productie in latere jaren alsnog gerealiseerd kan worden en op dat moment alsnog kan leiden tot uitbetaling van subsidie. Maar hoe verhoudt die notie van vertraagd realiseren zich nou tot de ontwikkeling dat er steeds meer subsidieloos in hernieuwbare energie wordt geïnvesteerd? De heer Van der Linde refereerde al aan de subsidieloze tenders voor wind op zee. Via de ODE wordt al jaren geld opgepot zonder een duidelijk plan voor besteding. Hoe taxeert de minister deze ontwikkeling? Hoe zorgt de minister ervoor dat deze inmiddels grote pot geld terechtkomt bij echt innovatieve ontwikkelingen in duurzame energie? Is de minister bereid om, in overleg met zijn collega van Economische Zaken en Klimaat, een plan te maken voor besteding van deze groeiende pot geld, waarvoor we inmiddels eigenlijk geen goede bestemming meer hebben, omdat duurzame energie steeds meer zonder subsidie kan?

Tot zover mijn eerste bijdrage. Ik zie uit naar de reactie van de zijde van het kabinet. Dank u wel, voorzitter.

De voorzitter:
Dank u wel. De heer Snels heeft nog een vraag.

De heer Snels (GroenLinks):
Voorzitter, dank u wel. Ook dit keer ben ik weer blij met de mooie woorden over de Monitor Brede Welvaart. De Monitor Brede Welvaart komt volgens mij uiteindelijk voort uit het rapport De lerende overheid van de WRR. Daar is een motie over ingediend door volgens mij de heren Pechtold en van Ojik en later de commissie-Grashoff. De cruciale vraag hier is of de overheid kan leren van beleid dat ze gemaakt heeft. Daarom hebben we dit verantwoordingsdebat.

Ik heb heel veel vragen gesteld over de manier waarop we doelstellingen in begrotingen gaan omzetten als we zien dat beleid de verkeerde kant opgaat. Maar hoe gaan we in de Nederlandse politiek nou eigenlijk om met regeerakkoorden? Zou het kunnen dat, als we lessen trekken uit de Monitor Brede Welvaart over de doelen die we willen halen — of het nou over cultuur, klimaat, onderwijs of gezondheid gaat — het ook makkelijker wordt om het regeerakkoord aan te passen?

De heer Bruins (ChristenUnie):
Het is een vrij algemene vraag. Mooi om die aan de ChristenUnie te stellen. Ik sta vaker op deze plek en dan zeg ik altijd dat wij staan voor onze handtekening onder het regeerakkoord. Tegelijkertijd stel ik vast dat akkoorden altijd met een aantal partijen worden gesloten. Je bent voortdurend met elkaar in gesprek. De afspraken die er nu liggen, gelden voor de ChristenUnie, want wij zijn een partij die haar woord houdt.

De heer Snels (GroenLinks):
Ik ben benieuwd hoe het kabinet hiernaar kijkt. Is het niet merkwaardig, gelet op de operatie die wij nu met al die verschillende puzzelstukjes aan het uitvoeren zijn om er uiteindelijk voor te zorgen dat de burger meer krijgt voor zijn belastinggeld, dat wij het regeerakkoord, dat eigenlijk nauwelijks doelstellingen bevat, maar vooral maatregelen waarvan wij niet weten wat de effecten zijn — over een heel speciaal voorbeeld heb ik al vaak gesproken — niet zouden kunnen aanpassen omdat wij doelstellingen niet halen? Op zijn minst zou dat moeten wringen bij de heer Bruins.

De heer Bruins (ChristenUnie):
Als onderhandelteam van de ChristenUnie hebben wij afgelopen zomer iedere dag onze idealen meegenomen naar de onderhandelingstafel. De heer Rutte weet dat wij hebben geknokt als een echte Gideonsbende. Veel van onze idealen hebben wij dichterbij kunnen brengen met dit regeerakkoord, soms een heel eind en soms een heel klein beetje. Wij moeten ook constateren dat andere plannen simpelweg niet verwezenlijkt konden worden. Met het uitvoeren van dit regeerakkoord werken wij aan een toekomst voor onze kinderen, aan beter onderwijs, waar 1,9 miljard in geïnvesteerd wordt, en aan een ruimere gezinsportemonnee. Wij werken aan waardig ouder worden en meer waardering voor vrijwilligerswerk. Veel idealen van de ChristenUnie zien wij terug in het regeerakkoord. Als wij gedurende de rit, in de drie jaren die ons hopelijk nog resten, mogelijkheden zien om nog meer idealen van de ChristenUnie te verwezenlijken, dan zullen wij daar net zo voor knokken als afgelopen zomer, toen wij daar iedere dag van 's ochtends vroeg tot 's avonds laat mee bezig waren.

De voorzitter:
Een laatste vraag. De heer Snels.

De heer Snels (GroenLinks):
Ik realiseer me dat dit best een gemene vraag was, want ik wil de ChristenUnie niet — sterker nog, juist helemaal niet — het recht ontzeggen om haar handtekening onder het regeerakkoord waardevol te vinden. Maar toch, de heer Bruins moet toch erkennen dat wat wij vandaag doen, met alles wat wij proberen te doen aan verbetering van overheidsbeleid, een beetje blijft wringen met de Nederlandse traditie om regeerakkoorden te sluiten die zo dichtgetimmerd zijn dat het denken in feite stil komt te staan. Die erkenning zou ik toch wel op prijs stellen.

De heer Bruins (ChristenUnie):
Ik wil dit heel concreet koppelen aan een punt waar GroenLinks veel aan gelegen is, te weten het klimaat. Dit regeerakkoord neemt de eerste kleine stapjes op weg naar het meer belasten van vervuilende consumptie en de eerste stapjes op weg naar het halen van de klimaatdoelen van Parijs. Het is echter duidelijk dat de grafiek sterker moet worden bijgebogen, dat er zwaardere maatregelen nodig zijn en dat wij scherper aan de wind zullen moeten varen. Wat dat betreft had het van de ChristenUnie best verder mogen gaan. Maar toch vind ik het bijzonder dat wij deel mogen uitmaken van een regering die de eerste stapjes op weg naar duurzame samenleving zet.

De voorzitter:
Dank u wel. Dan geef ik nu het woord aan de heer Van Raan, die spreekt namens de Partij voor de Dieren.

De heer Van Raan (PvdD):
Voorzitter. De heer Bruins verwoordt het heel goed. Hij zegt dat het kabinet "de eerste kleine stapjes" op weg naar het halen van de klimaatdoelen van Parijs zet. Dat is eigenlijk heel treurig. Ik kom daar zeker op terug.

Dank aan het CBS. De mensen van het CBS zijn nu net even weg. Vandaag heb ik het idee dat ik mede namens de Wetenschappelijke Raad voor het Regeringsbeleid, het Planbureau voor de Leefomgeving, de Raad voor de leefomgeving en infrastructuur, het Sociaal en Cultureel Planbureau en CE Delft sta te spreken, niet omdat zij mij daarvoor een expliciete machtiging hebben gegeven, maar omdat zij hier geen spreekrecht hebben en hun adviezen in de afgelopen jaren te weinig door het kabinet in daden zijn omgezet. Ik doel dan op de talloze rapporten waarin gepleit wordt voor een verkleining van de veestapel en het beprijzen van de externaliteiten van dierlijke producten die gepaard gaan met de productie ervan. Met het stelselmatig negeren van deze pleidooien, zal het kabinet over meer dan een jaar verantwoording moeten afleggen. Na de publicatie van de bredewelvaartsmonitor met data over de afgelopen acht jaar, over het hier en nu, maar ook over later en elders, is de onthutsende ontgroening van D66 en de ChristenUnie het afgelopen jaar immers met nog meer feiten onderbouwd. Ik citeer nog even uit het regeerakkoord: "Waar opvattingen worden gedomineerd door levensbeschouwing, geloof, overtuiging, geweten en idealen, kan niet worden verlangd daar afstand van te doen." En toch is dat precies wat de ChristenUnie en D66 hebben gedaan bij de allergrootste crises die onze toekomst bedreigen, onder leiding van het CDA- en VVD-motorblok.

De heer Bruins (ChristenUnie):
Ik vind het haast uitlokking: dat de ChristenUnie haar idealen zou hebben losgelaten. De hemel beware me, om het maar even met een enigszins geloofsuitdrukking te zeggen. Nee, we hebben onze idealen zeker niet losgelaten. Het is mooi dat de Partij voor de Dieren haar rol neemt in deze Kamer, maar ik zou graag van de heer Van Raan horen hoe hij een meerderheidscoalitie gaat bouwen wanneer hij in de volgende periode in de regering probeert te komen en verantwoordelijkheid probeert te nemen.

De voorzitter:
We dwalen een beetje af van het onderwerp, maar goed.

De heer Van Raan (PvdD):
Ik kijk eerst even of mijn spreektijd doorloopt tijdens deze uitnodiging om aan te geven hoe wij het willen gaan inrichten.

De voorzitter:
Nee hoor, we houden het goed bij.

De heer Van Raan (PvdD):
Goed zo. Wij hebben daar 550 maatregelen voor. Ik nodig de heer Bruins uit om die eens even goed te bekijken.

De heer Bruins noemde het uitlokking. Dat is misschien ook zo, maar als hij het resultaat van het regeerakkoord zelf de eerste kleine stapjes naar een duurzame samenleving, naar het Parijsakkoord, noemt terwijl, als je kijkt naar de verkiezingsnormen en ook de morele waarden van de ChristenUnie, dan toch in één zin is samengevat waar het aan schort? Dat is dan toch precies het voorbeeld van de ontgroening van de ChristenUnie? Maar goed, misschien zit ik ernaast. Ik nodig de ChristenUnie vooral uit om met ons mee te stemmen als we weer plannen indienen voor de verklaring van de veestapel, als we plannen indienen voor bijvoorbeeld statiegeld op plastic flesjes of als we pleiten voor een einde aan de groei van de luchtvaart. De ChristenUnie kan dan bewijzen dat de heer Van Raan ongelijk heeft.

De voorzitter:
De heer Bruins?

De heer Bruins (ChristenUnie):
Meneer Van Raan heeft genoeg zendtijd gehad. Ik houd het hierbij. Dank u wel, voorzitter.

De voorzitter:
Gaat u verder, meneer Van Raan.

De heer Van Raan (PvdD):
Ik denk dat we het allemaal betreuren, maar ik ga door.

Dat we nu de Monitor Brede Welvaart hebben, is geweldig. Immers, vorig jaar bij hetzelfde debat citeerden wij de wetenschappelijke instituten die ik net ook noemde. Die pleitten voor een radicale koerswijziging op exact dat dossier waar de achtereenvolgende kabinetten geen millimeter op toegaven vanwege het belang van de hier-en-nu-economie van die kabinetten. Dit jaar staan we hier weer met die wetenschappelijke steun, maar nu dus ook met de Monitor Brede Welvaart die de urgentie tot koerswijziging levert. Vandaar dat ik het gevoel heb dat ik inderdaad mede namens die instituten spreek.

Voorzitter. Een andere vraag: wat zouden we gedaan hebben als we het bredewelvaartsbegrip al eerder hadden gehad, zeg in 1850? We kunnen daarover speculeren, maar we kunnen er ook een studie naar doen. En dat is nu precies wat er is gebeurd. Naast de Monitor Brede Welvaart is er ook het boek De kwetsbare welvaart van Nederland, 1850-2050. Dat is een fantastische kruising van De eeuw van mijn vader, van Geert Mak, en Kapitaal in de 21ste eeuw, van Piketty. Het boek beschrijft de kwetsbare welvaart en het bredewelvaartsbegrip voor 1850, 1910, 1970 en 2015 aan de hand van de gegevens van die tijden. Daar kunnen we een hoop van leren. Het is bijvoorbeeld fascinerend om te zien hoe we al drie keer succesvol een energietransitie hebben georganiseerd. Tegelijkertijd is het ook fascinerend om te lezen dat transities altijd zo lang mogelijk worden tegengehouden door strijders tegen vernieuwing, liefhebbers van de status quo, en dat ze altijd veel sneller gaan als er sprake is van fiscale maatregelen en dwingende wetgeving, beschikbare alternatieven en een groep voorlopers die de maatschappij meesleurt. Transities, ook noodzakelijke, worden dus tegengehouden door gevestigde belangen die intensief lobbyen.

Voorzitter. Een hier-en-nu-economie die alleen goed gedijt door de negatieve gevolgen af te wentelen gebruikt later en elders als doping. We zijn het vieste jongetje van de klas onder het zelfbenoemde groenste kabinet ooit. "Nu de vijfde economie van Europa!" juicht de premier. Dat is de sporter toejuichen die doping gebruikt. Dat is dom en onverantwoordelijk van zowel de sporter als de toejuicher. Dat kan echt beter. De gedachte dat de markt altijd het beste verdelingsmechanisme is, blijkt keer op keer niet te kloppen of hooguit voor een korte tijd voor een kleine groep. We hebben er nu een verzorgingsstaat voor multinationals aan te danken. Bij een sterke markt hoort namelijk niet een terugtredende overheid, maar een overheid die sterk is. De gedachte dat economische groei de oplossing is, blijkt nu ook al niet te kloppen. Immers, die kan alleen door doping in stand worden gehouden. Groei is dus niet de oplossing, maar het probleem.

Voorzitter. U zult begrijpen dat we naar de verantwoordingsrapporten door de bril van het brede welvaartsbegrip hebben gekeken, dus voor het hier en nu en het later en elders. Laten we eens even kijken wat ze te melden hebben in het licht van de destructieve activiteiten, zoals de intensieve veehouderij. Ik kijk daarbij even naar het CDA.

Voorzitter. Voor het hier en nu van de intensieve landbouw is het beeld verontrustend. Trouw schrijft bijvoorbeeld: "De Monitor Brede Welvaart toont volgens het CBS aan dat er 'een fors gat' zit tussen de manier waarop Nederland nu voedsel en andere goederen produceert en 'een duurzaam productieniveau dat het milieu niet te veel aantast'." Waterkwaliteit, biodiversiteit en natuurbescherming staan alle drie op achteruitgang of stilstand.

Nog twee voorbeelden, voorzitter. De NVWA is geen waakhond, maar een brandweerman gebleken. De Rekenkamer toont op pagina 83 een tabel die gaat over de mate van vertrouwen van de consument in voedsel, op een schaal van 1 tot 5. In 2013 was dat een 3,2 en in 2015 een 3,2. In 2017 is er geen meting. Waarom niet? Dat is vanwege het fipronilincident. Drie keer raden wat er uit die meting gaat komen.

Voorzitter. Een ander voorbeeld: natuurverbindingen die beloofd zijn, maar die niet mogelijk blijken te zijn vanwege de landbouwbelangen tot aan Duitsland toe. Graag een reactie. Dat is het hier en nu voor de intensieve landbouw.

Dan voor later. Voor later is het beeld van de intensieve landbouw ook zeer verontrustend. Voor biodiversiteit, stikstofoverschotten, beschermde natuurgebieden en CO₂-emissies staan de meters in het rood. Twee extra voorbeelden. Hier is de grote bijensterfte als gevolg van gebruik van landbouwgif een grote bedreiging voor de toekomst. Maar ook is er het doembeeld van de Chinese varkensflat, kennelijk hét inspirerende voorbeeld van minister Schouten. Hoe ziet de regering dat voor zich over vijf jaar in Nederland? Flats van negen verdiepingen! Graag een reactie. Hier en nu voor de intensieve landbouw: erg beroerd. Later: erg beroerd.

Ik kom bij elders voor de intensieve landbouw. Ook dat beeld is zeer verontrustend. De carbon footprint, de invoer van niet-fossiele mineralen, de invoer van biomassa: allemaal diep in het rood. Maar ook omgekeerd: de blinde exportdrang, breeduit bejubeld door allerhande ministers ten koste van dierenleed en milieuschade in het buitenland. Hoeveel wereldbollen denkt dit kabinet eigenlijk dat we hebben?

Voorzitter. Ik zie dat ik door de tijd schiet en sla daarom wat voorbeelden over. Ik noem nog even het hier en nu voor de luchtvaart. De grens is bereikt vanwege klimaat, veiligheid en de leefomgeving voor mens en dier. Terwijl voor later — dat is nog wel interessant — nu al bekend is dat we wat er nog over is aan CO₂-budget, niet aan én de landbouw én de luchtvaart kunnen gunnen. Hoe gaat de premier dat oplossen?

Voorzitter. Ik kom tot een afronding. Het is overduidelijk dat de fixatie van het kabinet op de hier-en-nu-economie niet meer volstaat. Onderschrijft het kabinet de voorwaarden voor transities uit het boek De kwetsbare welvaart, met name de schadelijke en vertragende rol die hindermachten hierbij spelen? Het patroon is altijd hetzelfde, en de succesformule ook. Onderschrijft het kabinet dat? Graag een heldere reactie. Als de geschiedenis duidelijk maakt hoe belangrijk wetgeving en fiscaliteiten zijn voor transities, hoe gaan die stelsels dan worden aangepast op het brede welvaartsbegrip? Graag een reactie.

Voorzitter. Er werd gezegd dat de Monitor Brede Welvaart nog niet klaar is. Dat zegt het CBS zelf ook. Dat klopt; complimenten voor dat inzicht. We hebben een aantal verbeteringen al genoemd, maar één verbetering zou ik graag nog willen noemen en onder de aandacht willen brengen. De Monitor Brede Welvaart gaat ook hier weer helemaal uit van de mensgerichtheid, terwijl we samenwonen met vele soorten. Kunnen dierenwelzijn en de brede welvaart voor dieren ook een plek krijgen? Hoe denkt de premier daarover?

We kunnen brede welvaart van later en elders niet langer laten uithollen door een voorschot te nemen op de toekomst, niet met de fossiele brandstoffen, niet met de kap van het regenwoud, niet met het uitsterven van de bij, niet met het subsidiëren van de luchtvaart en niet met het vertragen van het klimaatbeleid. In 2007 zei staatssecretaris Pieter van Geel dat vlees het meest milieubelastende onderdeel van ons voedselpakket is. Nu, elf jaar later, zwijgt hij aan de klimaattafel voor voedsel daarover in alle talen. Wanneer wordt deze olifant in de Kamer eindelijk eens benoemd en erkend? Graag een reactie.

Dank u wel.

De heer Van der Linde (VVD):
Ik sla natuurlijk aan op opmerkingen zoals "economische groei is het probleem". Ik heb in de aanloop naar dit debat het World Happiness Report er nog eens bij gepakt. In de top tien van gelukkigste landen zie ik toch weer al die landen met een enorme welvaart. Sterker nog: als ik de top tien daarvan vergelijk met de onderste tien qua happiness, scheelt dat een factor 30 in het nationaal product. Hoe kan de heer Van Raan dat nou rijmen?

De heer Van Raan (PvdD):
Ten eerste raad ik de heer Van der Linde dringend aan om eens te kijken hoeveel wij uit de landen die helemaal onderaan staan, weghalen om onze welvaart hier en nu te garanderen c.q. de latere welvaart voor die landen beïnvloeden. Dat is één. En nogmaals, ik weet niet of het zo veel zin heeft om op dit moment terug te kijken naar die enge indicatoren. Het mooie van de bredewelvaartsmonitor is juist dat we een bladzijde omslaan en dat die monitor heel duidelijk aantoont dat we in plaats van een "hier en nu"-economie — de heer Van der Linde maakt daar deel van uit — "daar en elders" moeten meenemen. Dan staan de signalen er gewoon niet goed voor.

De heer Van der Linde (VVD):
Dan concluderen we dus dat materiële welvaart in hoge mate leidt tot levensgeluk, maar dat dat minder relevant is.

De heer Van Raan (PvdD):
Nogmaals, in die zin praten we misschien op twee planeten. De VVD stelt zich op als het kind dat nu één snoepje wil en ook opeet en er geen oog voor heeft dat we misschien iets moeten bewaren voor later. Dat is heel hardnekkig bij de VVD.

De heer Sneller (D66):
Ik vond dit een beetje een anticlimax. Ik had verwacht dat de heer Van Raan nu met een concreet voorstel zou komen voor een indicator waarin dit wordt opgenomen, maar dat voorstel kwam niet.

De heer Van Raan (PvdD):
Dat hebben wij gedaan. Ik heb twee voorstellen gedaan; laat ik het "suggesties" noemen. We zeggen dat de bredewelvaartsmonitor enorm mensgericht is. We zouden dus kunnen kijken hoe we die kunnen uitbreiden naar andere soorten. Dat is de eerste suggestie. De tweede, heel concrete suggestie is om op de een of andere manier een plek te geven aan dierenwelzijn. De indicatoren daarvoor zijn bekend: kan een dier natuurlijk gedrag uitoefenen, wordt het gehinderd in zijn vrijheid en in het uitoefenen van natuurlijk gedrag? Dat lijken mij twee goede suggesties. Ik neem aan dat D66 die gaat steunen, maar ik ben ook wel benieuwd wat de regering daarvan vindt.

De heer Sneller (D66):
Dit zijn vooral vragen. Ik zie dus ook graag de concretere suggesties tegemoet. Dan kunnen we daar ook echt ons oordeel over vormen.

De heer Van Raan (PvdD):
Dat lijkt me een goede belofte.

De voorzitter:
Dank u wel. Dan geef ik nu de heer Van Rooijen het woord. Na de heer Van Rooijen ga ik schorsen. Dat zeg ik voor degenen die heel graag willen weten hoe het eruitziet. Echt waar, meneer Azarkan. Ik hoor ergens iemand "discriminatie" roepen. De heer Van Rooijen.

De heer Van Rooijen (50PLUS):
Voorzitter, u denkt dat ik het nog wel even volhoud. Daar heeft u volgens mij wel gelijk in.

De voorzitter:
Kijk eens aan, meneer Azarkan. Gaat u verder.

De heer Van Rooijen (50PLUS):
Voorzitter. De schatkist staat er goed voor en de uitgaven van de overheid zijn voor bijna 100% rechtmatig. Ik dank de Rekenkamer voor het verantwoordingsonderzoek. Ik wil beginnen met het positieve. Dat was er al, maar daar mogen we internationaal gezien best even blij mee zijn.

Over de effectiviteit van ettelijke miljarden aan overheidsuitgaven oordeelt de Rekenkamer echter snoeihard dat we het gewoon niet weten. De koopkracht valt voor vrijwel heel Nederland een vol procent lager uit dan verwacht, nota bene in het economische topjaar 2017. Wij nemen geen genoegen met statische overmacht, met de uitleg dat de inflatie hoger uitviel, want diezelfde hogere inflatie heeft ook de inkomsten van de Staat omhoog gejaagd. Kan de minister dat kwantificeren? Welk deel van de 10 miljard hogere overheidsinkomsten was het gevolg van de hogere dan verwachte inflatie? Waarom worden AOW, uitkeringen en ambtenarensalarissen niet extra geïndexeerd met dat geld?

Minister Hoekstra gaf in zijn toespraak vorige week nog aan dat de staatsschuld nog niet het niveau van voor de crisis heeft bereikt. Hij rekende ons voor dat de Staat nu al 3,2 miljard rente op jaarbasis minder hoeft uit te geven. Ik vond het alleen wel een beetje jammer dat hij het deed voorkomen alsof dit enkel het gevolg is van de gedaalde staatsschuldquote. Ik neem aan dat in die 3,2 miljard, die de minister noemde, ook het effect van het draconische ECB-beleid is meegerekend, de veel lagere rente. Gepensioneerden en spaarders hebben gebloed voor die meevaller. Dus wij willen graag dat hij ook dat benoemt en er wat aan doet, bijvoorbeeld verhoging van de AOW-uitkering.

Voorzitter. Ik kom op de Belastingdienst. Het hoofdpunt van mijn betoog is uiteraard de deplorabele toestand van onze Belastingdienst. Deze rijksdienst is zijn ooit zo geroemde reputatie kwijt en wordt nu al bijna tien jaar met plakband en punaises bij elkaar gehouden. Ik overdrijf een beetje, maar niet zo veel. Kamerleden klagen er ook al meer dan tien jaar over, maar het gaat van kwaad tot erger. Als het geld kost, dan kost het geld om het te repareren. Als wij ons een paar jaar moeten onthouden van aanpassingen van fiscale wet- en regelgeving, dan zouden wij dat moeten doen, ook al wordt bijna iedereen in deze Kamer daar chagrijnig van. Maar alsjeblieft, doe iets: regering, regeer! Kom, zie en overwin deze langzaam escalerende blamage voor de Belastingdienst.

Ik beweer niet dat het eenvoudig is, integendeel, maar dit is al het zoveelste jaar dat de Rekenkamer dezelfde kwetsbaarheden blootlegt. Niet-concurrerende arbeidsvoorden voor ICT'ers bijvoorbeeld. Kamerleden hebben er eerder vragen over gesteld en hoge ambtenaren klagen over gebrek aan flexibiliteit. Intussen duren de tekorten aan ICT-personeel voort. Waarom schalen wij hen niet veel hoger in? Als ICT'ers in deze tijd meer moeten verdienen dan managers en directeuren, dan is dat maar zo. Hoeveel kanjers laat de overheid links liggen omdat wordt vastgehouden aan gedateerde functionele indelingen? Mijn fractie is not amused dat de Rekenkamer juist nu deze kritiek noteert.

Wij moeten in ieder geval concluderen dat achtereenvolgende kabinetten steevast hebben gefaald bij het beheersen van ICT-problemen bij de overheid. De Algemene Rekenkamer spreekt over hardnekkige problemen bij ICT en informatiebeveiliging bij negen ministeries en bij de Tweede Kamer. Eerlijk is eerlijk, het gaat niet om één groot nationaal project dat is mislukt. Het is nu een veelkoppig monster, maar dat veelkoppige monster moet nu echt daadkrachtig bij de horens worden gevat.

Eric Wiebes was de man van wie wij dachten: die zit zo goed in zijn vel en in zijn rol, dat gaat helemaal goed komen met de Belastingdienst. Maar het mocht niet zo zijn. De vorige staatssecretaris heeft de dienst in een deplorabele staat achtergelaten. Het spijt mij, maar ik kan er niet meer van maken. Het zorgvuldig opgebouwde krediet vanuit zijn functie als wethouder in Amsterdam zal hem nu in zijn nieuwe rol niet veel meer helpen. Wij zullen de huidige minister Wiebes mede beoordelen in het licht van zijn falen bij de Belastingdienst.

Voorzitter. De Rekenkamer komt op basis van toegenomen duidelijkheid over de problemen vreemd genoeg al tot een milder oordeel over 2017. Tegelijkertijd geeft de Rekenkamer ook aan dat het veel langer gaat duren om het hele proces te repareren, doordat de problemen bij Financiën duidelijker zijn geworden en er sprake is van oplopende risico's voor de continuïteit van de primaire processen. Het is al eerder gezegd.

Bij de Belastingdienst wachten wij dus op een drakendoder of misschien wel meerdere. Focus is daarbij van essentieel belang. Wat vindt de minister van de gedachte om een aparte staatssecretaris of minister voor de Belastingdienst te benoemen? Deze gedachte is goed verdedigbaar als wij bedenken dat er op Justitie en Veiligheid, evenals op Volksgezondheid al twee ministers rondlopen en er in totaal drie bewindslieden per departement zijn. Wellicht moet het nog breder worden getrokken. Bijvoorbeeld een speciale minister voor de grote ICT-vraagstukken. Kan de minister aangeven of er op dit punt plannen zijn voor een integrale aanpak met focus en centrale aansturing? Mijn fractie verlangt naar een man of vrouw met visie die samen met de knapste koppen van Nederland deze kar heel gericht uit de modder kan trekken, wellicht zelfs een partijloos figuur. Ik zeg dit alles niet uit een gebrek aan vertrouwen in de huidige staatssecretaris. Dat voor alle duidelijkheid. Ik zeg dit vanuit de oprechte zorg dat ook deze staatssecretaris een gevangene kan worden van dezelfde processen en dezelfde machinerie. Er moet iets gebeuren wat nieuw elan brengt, waardoor wij als Kamer er weer op durven te vertrouwen dat de vicieuze cirkel bij de Belastingdienst nu echt doorbroken gaat worden.

Voorzitter. De koopkracht is in 2017 heel zwaar tegengevallen. Verwachtingen managen doet Rutte heel kundig. In 2016 worden we lekker gemaakt met het vooruitzicht van inkomensstijging in 2017, maar nu is bevestigd dat de verwachting totaal niet wordt waargemaakt en wordt ons weer een inkomensstijging, voor 2019, voorgespiegeld. Dat schuift lekker door. Het kabinet kan vandaag natuurlijk niets meer doen aan 2017, maar een schepje erbovenop voor dit of volgend jaar is gerechtvaardigd. Voor dit jaar komen we er bij de Voorjaarsnota nog op terug, niet alleen om voor de verandering de koopkrachtverwachting een keertje waar te maken, maar ook omdat het aandeel van arbeidsinkomen in onze economie wat mijn fractie betreft schreeuwt om een loonstijging.

Voorzitter. Dan kom ik op Italië. Het lastige van deze tijd is dat al onze binnenlandse politieke en financiële tradities, zoals Verantwoordingsdag, telkens worden overschaduwd door dominostenen die elders in de Unie op omvallen staan. Een nieuwe regering in een eurolidstaat presenteert een regeerakkoord en, hoppa!, daar komt weer een nieuwe existentiële bedreiging op ons af. Vroeger kon het ons weinig schelen als ze in Italië op de pof een basisinkomen zouden invoeren en de pensioenleeftijd zouden verlagen. "Ze komen zichzelf toch wel tegen", dachten we toen. Maar helaas werkt het zo niet meer in de huidige eurozone. Ze komen eerst ons tegen voordat ze werkelijk zichzelf tegenkomen. En dat is niet meer alleen tegen het zere been van eurosceptici of de meer populistische politieke flanken. Ook de president van Frankrijk kan erover meepraten. Zijn plannen voor de Europese risicodeling worden in de NRC inmiddels zo goed als dood genoemd. Martin Wolf zegt in de Financial Times van vandaag dat de nieuwe regels van Italië de euro op zijn grondvesten kunnen doen schudden. Gisteren bleek bij de regeling van werkzaamheden dat bijna de hele Kamer geen behoefte heeft aan een debat met de minister, maar opmerkelijk is dat minister Hoekstra kort daarvoor — het was mij niet ontgaan — wel uitgebreid in debat ging met een journalist van RTLZ en een waarschuwing aan Italië gaf en dat de Franse minister van Financiën, Le Maire, vorige week vrijdag al het standpunt innam dat Italië zich aan de regels moet houden.

Collega Omtzigt heeft vorige week al gezegd dat de 250 miljard aan eenzijdige schuldverlichting voor Italië via de ECB tot een groot conflict kan leiden over de euro. Hij vond echter dat wij in onze Kamer niet over het Italiaanse akkoord mogen praten voordat de Italianen dat zelf doen. Maar ik denk dat het heel heilzaam is voor het hele proces als de Italianen weten wat wij hier allemaal van vinden. Sterker nog, de ophef heeft op onderdelen zelfs al effect gesorteerd.

Voorzitter, ik ga afronden. Uiteraard gaan wij niet over de plannen van een democratisch gekozen regering in Italië of elders. Het enige wat we kunnen doen, nee, moeten doen, is zorgen dat elke lidstaat primair op de blaren van zijn eigen keuze moet kunnen zitten. Ik hoor graag van de minister hoe hij dit binnen de eurozone voor elkaar gaat krijgen. Immers: Italië, de derde economie in de EU, is too big to fail en is nooit te redden door de EU.

Voorzitter. Wij zijn geen Italië, eerder het spiegelbeeld. De meevallers voor de schatkist vliegen ons om de oren, maar de meevallers voor de gepensioneerden, de flexwerkers, de minima, de woningzoekers, de arbeidsgehandicapten, de bijstandsgerechtigden en eigenlijk voor alle werknemers in loondienst, blijven nagenoeg uit. Dat kan Rutte III echt niet blijven volhouden, zeker niet met een 3% reële groei van de economie en een meevaller van 10 miljard.

Voorzitter. Ik heb nog een prangende vraag aan de minister, maar die heeft hij ook wel eerder van mij gehoord. Er komt een voorstel om de dividendbelasting af te schaffen. Ik zou van de minister willen weten of hij hier klip-en-klaar wil toezeggen dat er een apart wetsontwerp komt over de afschaffing van de dividendbelasting, dus dat die niet wordt verpakt in het hele Belastingplan of wordt gekoppeld aan andere voorstellen die mijn fractie eventueel wel zou willen steunen, maar de oppositie bijvoorbeeld helemaal niet. Dat zou de Tweede Kamer en anders wel de Eerste Kamer voor een onmogelijk dilemma plaatsen, gegeven het feit dat deze minister met mij in de Eerste Kamer een motie heeft ingediend om geen dingen aan elkaar te koppelen.

De voorzitter:
Dank u wel, meneer Van Rooijen.

De beraadslaging wordt geschorst.

De voorzitter:
Ik stel voor om tot 14.15 uur te schorsen. We beginnen dan eerst met de regeling van werkzaamheden en gaan daarna verder met de eerste termijn van de Kamer.

De vergadering wordt van 13.42 uur tot 14.15 uur geschorst.

Mededelingen

Mededelingen

De voorzitter:
Op de tafel van de Griffier ligt een lijst van ingekomen stukken. Op die lijst staan voorstellen voor de behandeling van deze stukken. Als voor het einde van de vergadering daartegen geen bezwaar is gemaakt, neem ik aan dat daarmee wordt ingestemd.

Regeling van werkzaamheden

Regeling van werkzaamheden

De voorzitter:
Ik stel voor dinsdag 29 mei aanstaande ook te stemmen over de brief van het Presidium over de opvolging van de Griffier (34748, nr. 3).

Op verzoek van de SP-fractie benoem ik:

in de vaste commissie voor Financiën het lid Jasper van Dijk tot plaatsvervangend lid in de bestaande vacature.

Op verzoek van de PVV-fractie benoem ik:

in de vaste commissie voor Binnenlandse Zaken het lid Emiel van Dijk tot plaatsvervangend lid in de bestaande vacature;
in de vaste commissie voor Defensie het lid Emiel van Dijk tot lid in de bestaande vacature;
in de vaste commissie voor Europese Zaken het lid Emiel van Dijk tot plaatsvervangend lid in de bestaande vacature;
in de vaste commissie voor Justitie en Veiligheid het lid Emiel van Dijk tot plaatsvervangend lid in de bestaande vacature;
in de vaste commissie voor Economische Zaken en Klimaat het lid Emiel van Dijk tot plaatsvervangend lid in de bestaande vacature;
in de vaste commissie voor Volksgezondheid, Welzijn en Sport het lid Helder tot lid in plaats van het lid Markuszower.

Ik stel voor toe te voegen aan de agenda:

het VAO Bouwopgave, met als eerste spreker de heer Nijboer namens de PvdA;
het VAO Zeden, met als eerste spreker mevrouw Kuiken namens de PvdA.

Overeenkomstig de voorstellen van de voorzitter wordt besloten.

De voorzitter:
Dan geef ik nu het woord aan mevrouw Van der Graaf namens de ChristenUnie.

Mevrouw Van der Graaf (ChristenUnie):
Voorzitter, dank u wel. Vanwege de aanhoudende berichten over hoe er binnen de politie wordt omgegaan met PTSS en het ziekteverzuim en ook vanwege de indringende berichtgeving die we gisteren hebben gezien bij het programma EenVandaag vraagt de ChristenUnie de minister vandaag om een brief met een reactie op deze berichtgeving. Daaraan gekoppeld hebben we de vraag om hierover een apart debat in deze Kamer te organiseren. Het belang voor de betrokkenen zelf en voor de politie rechtvaardigt dit, denk ik. Bij dit debat willen wij ook heel graag het plan van aanpak over het ziekteverzuim betrekken dat de minister eerder deze maand naar de Kamer heeft gestuurd.

Mevrouw Helder (PVV):
Voorzitter. Die brief hebben wij al, namelijk het plan van aanpak ziekteverzuim bij de politie van 26 april. Die reactie vindt mijn fractie voldoende. Ik denk dat betrokkenen meer gebaat zijn bij snelheid. In de procedurevergadering van vanmiddag wordt een AO Politie gepland, waar dit bij hoort. Dus geen steun voor beide verzoeken.

De heer Koopmans (VVD):
Voorzitter, dank u wel. Dit is een belangrijke kwestie. Mijn collega's Arno Rutte en Foort van Oosten hebben hier al veelvuldig aandacht voor gevraagd en hebben er ook mondelinge vragen over gesteld. We steunen dus dit verzoek.

Mevrouw Den Boer (D66):
Dank u wel, voorzitter. Ik stel vast dat de Kamer al meerdere malen de aandacht heeft gevestigd op het thema van PTSS. Het is een belangrijk thema. Wij kunnen zeker een brief ondersteunen en eventueel ook daarna een debat.

De voorzitter:
U steunt het verzoek?

Mevrouw Den Boer (D66):
Wij steunen het verzoek.

Mevrouw Dijksma (PvdA):
Voorzitter, u ziet, ik ben van alle markten thuis. Het onderwerp lijkt mij uitstekend geschikt voor een plenair debat. Om die reden steunen we het verzoek en de brief.

De heer Van Dam (CDA):
Het dilemma dat mevrouw Helder schetst, deel ik: snelheid of een apart debat met inhoud. Ik kies dan toch maar voor het aparte debat, dus ik steun het verzoek.

Mevrouw Buitenweg (GroenLinks):
Ik ben het eens met mevrouw Helder dat snelheid belangrijk is en dat we dat vanmiddag in de procedurevergadering zullen bespreken.

De voorzitter:
Dus geen steun.

Mevrouw Van Brenk (50PLUS):
Steun voor dit verzoek.

De heer Azarkan (DENK):
Steun voor het verzoek.

Mevrouw Van der Graaf (ChristenUnie):
Voorzitter, zou ik dan ook ...

De voorzitter:
Mevrouw Helder, een korte aanvulling?

Mevrouw Helder (PVV):
Ja, voorzitter, een korte aanvulling. Even via een achterdeur een verkapt verzoekje: nu er voldoende steun is, kan een Kamermeerderheid misschien ook bepalen dat het debat snel plenair ingepland kan worden.

Mevrouw Van der Graaf (ChristenUnie):
Ik had zojuist hetzelfde verzoek willen doen.

De voorzitter:
Dan ga ik weer even kijken of men het eens is met het nieuwe verzoek, namelijk om dit debat, dat brede steun in de Kamer heeft, eerder — ik begrijp zo snel mogelijk — in te plannen.

Mevrouw Dijksma (PvdA):
Voorzitter. Wie a zegt, moet ook b zeggen, dus ja.

De heer Azarkan (DENK):
Voorzitter. Het is natuurlijk lastig te overzien welke andere onderwerpen ook urgentie hebben. Die willen we ook niet tekortdoen. Ik stem wel in met het verzoek om het op korte termijn te plannen.

De heer Van Dam (CDA):
Inderdaad: wie a zegt, moet b zeggen.

De heer Koopmans (VVD):
Ja, steun. Natuurlijk laten we het aan het beleid van de Voorzitter om te kijken wat op welk moment moet plaatsvinden, maar dit moet wel spoedig gebeuren, want dit is een belangrijk onderwerp.

Mevrouw Den Boer (D66):
Steun voor spoedig, maar mocht er ook aandacht komen voor ziekteverzuim, dan stel ik wel voor om een en ander samen te voegen.

Mevrouw Van der Graaf (ChristenUnie):
Dat zat eigenlijk al in het verzoek.

De voorzitter:
Mevrouw Van der Graaf, u heeft eigenlijk gewoon uw zin gekregen. Daar komt het op neer. Ik kan er allerlei diplomatieke bewoordingen aan gaan wijden, maar dat heeft geen zin. Ik stel voor het stenogram van dit deel van de vergadering door te geleiden naar het kabinet.

Dan ga ik nu naar de heer Gijs van Dijk namens de PvdA.

De heer Gijs van Dijk (PvdA):
Voorzitter. Binnenkort is de Internationale Arbeidsconferentie 2018. Een belangrijke conferentie. Om het kabinet een goede richting mee te geven, wil ik graag een VSO aanvragen voor morgen.

De voorzitter:
Oké, dan gaan we daar in de planning rekening mee houden. Dank u wel.

De heer Gijs van Dijk (PvdA):
Dank u wel.

De voorzitter:
Mevrouw Beckerman namens de SP.

Mevrouw Beckerman (SP):
Voorzitter. Ik wil graag een debat aanvragen over brandgevaarlijk isolatiemateriaal. ZEMBLA heeft daar vanavond een uitzending over, waarin onder andere blijkt dat een seniorencomplex in Nijmegen niet voldoet aan de bouwvergunning: de gevels zijn brandgevaarlijk. Ook het Verbond van Verzekeraars waarschuwt voor brandgevaarlijk isolatiemateriaal. Daarom wil ik heel graag een debat aanvragen, uiteraard voorafgaand aan een brief.

De voorzitter:
Voorafgaand aan een brief? U bedoelt een brief voorafgaand aan een debat.

Mevrouw Beckerman (SP):
O, verkeerd om, sorry.

De heer Jetten (D66):
Het kabinet heeft onlangs aan mijn collega Jessica van Eijs toegezegd een onderzoek te doen naar locaties in Nederland waar dit soort materiaal is toegepast, naar aanleiding van mondelinge vragen die zijn gesteld vanwege de verschrikkelijke brand in Groot-Brittannië. Ik stel voor dat we de uitzending van ZEMBLA en alles wat daaruit komt, laten meenemen in dat onderzoek dat reeds loopt. Dan kijken we later met elkaar of we daar nog een debat over moeten voeren, maar nu geen steun voor een debat.

De heer Von Martels (CDA):
Wie weet gaat dit onderwerp nog een keer tot een debat leiden, maar laten we eerst even de uitkomsten van de brief afwachten. Dus nog geen steun voor een debat.

De heer Öztürk (DENK):
Steun voor het debat.

De heer Koerhuis (VVD):
Dit gaat ook mijn fractie net iets te snel. Ik deel de zorgen, maar een debat steun ik nog niet. Ik wacht liever eerst even het onderzoek van de minister af. We kunnen ook iets van een rondetafelgesprek of zo doen, als dat niet snel genoeg gaat.

Mevrouw Van der Graaf (ChristenUnie):
Vanuit de ChristenUnie steun voor de brief en verder sluit ik me aan bij de woorden van de heer Jetten.

De heer Nijboer (PvdA):
Ik steun mevrouw Beckerman.

Mevrouw Voortman (GroenLinks):
Steun van GroenLinks, voorzitter.

Mevrouw Beckerman (SP):
Jammer dat het de coalitiepartijen niet snel genoeg gaat. Dat is ook wel bijzonder, want die Grenfellbrand was vorig jaar. Toen hebben we al vragen gesteld en bleek er niks aan de hand. Elke keer blijkt er nu wel iets aan de hand ...

De voorzitter:
Dank u wel.

Mevrouw Beckerman (SP):
... maar wanneer is dan het moment om erover te debatteren? In ieder geval is het genoeg voor een dertigledendebat, dus dat laat ik inplannen. Dank u wel.

De voorzitter:
Dan voegen we dit debat toe aan de lijst van dertigledendebatten. Ik stel voor het stenogram van dit deel van de vergadering door te geleiden naar het kabinet.

Mevrouw Diks. Ja, u moet naar het spreekgestoelte want het gaat om een debat, niet om een VAO of zo.

Mevrouw Diks (GroenLinks):
Dank u wel, voorzitter. Gisteravond werd bekend dat het overleg over de versterkingsoperatie in Groningen is geklapt. Daarom wil ik, als voorzitter van de commissie voor Economische Zaken en Klimaat, een debat aanvragen met de minister van Economische Zaken en Klimaat, graag nog voor de zomer.

De voorzitter:
En daar is de hele commissie het mee eens?

Mevrouw Diks (GroenLinks):
Daar is de hele commissie het mee eens, anders zou ik hier niet staan.

De voorzitter:
Dank u wel, dan gaan we daar rekening mee houden.

Tot slot, de heer Azarkan namens DENK.

De heer Azarkan (DENK):
Dank, voorzitter. Discriminatie houdt niet op, niet vanzelf. Vandaag zagen we dat Woningstichting De Voorzorg in Hoensbroek bekend heeft gemaakt jarenlang gediscrimineerd te hebben. Dat hebben ze gedaan op ras, uiterlijke kenmerken, seksuele geaardheid en nu ook op lichaamsgeur. Ik wil graag een debat aanvragen met de minister van Binnenlandse Zaken, samen met een brief, om dit schandalige probleem te kunnen bespreken.

De voorzitter:
Dan kijk ik even naar de heer Nijboer van de PvdA.

De heer Nijboer (PvdA):
Voorzitter. Ik vind het echt een groot punt. Dit zal morgen ook een van de hoofdpunten zijn van mijn inbreng bij het woondebat. Niettemin wil ik het debat wel steunen, want de minister wil niet bewegen. Ik vrees dat we nog wel meer debatten dan één nodig hebben om het kabinet in actie te krijgen.

De voorzitter:
U heeft uw verzoek gedaan, meneer Azarkan, maar er staat ook een dertigledendebat over discriminatie op de woningmarkt op de lijst. Dat debat is aangevraagd door de heer Nijboer, maar die is het vergeten, denk ik.

De heer Nijboer (PvdA):
Nee, ik steun het.

De voorzitter:
Ja, u steunt het, maar u heeft zelf ook een debat hierover aangevraagd, dat op de lijst staat. Zo erg is het met die dertigledendebatten!

De heer Nijboer (PvdA):
Nee, ik ben altijd royaal. Als ik zelf wat vind en een ander het voorstelt, ben ik het er altijd mee eens. Dan ga ik daar niet zuur over doen.

De voorzitter:
Dat is prima.

Mevrouw Beckerman (SP):
Dat is natuurlijk heel sympathiek.

De heer Azarkan (DENK):
Dat is heel sympathiek.

Mevrouw Beckerman (SP):
Ik ben het er ook absoluut mee eens dat het een belangrijk punt is. Eerder heb ik ook met de heer Nijboer een motie hierover ingediend. Ik denk dat het goed is om hier morgen aandacht voor te hebben, maar ook absoluut steun voor uw debataanvraag.

Mevrouw Voortman (GroenLinks):
Maar als dat ertoe leidt dat we twee dertigledendebatten krijgen, dan lijkt me dat onhandig.

De heer Azarkan (DENK):
Nee, dat gaan we niet doen.

Mevrouw Voortman (GroenLinks):
Ik zou dan willen voorstellen dat we het verzoek van meneer Azarkan voegen bij het verzoek van meneer Nijboer en dat we dan een gewoon debat krijgen over discriminatie op de woningmarkt.

De voorzitter:
Ik wil zelf een voorstel doen. Morgen hebben we ook een regeling van werkzaamheden. Ik zou zeggen: ga met de heer Nijboer even een kopje koffie drinken en kom morgen terug met een voorstel. Is dat een idee?

De heer Azarkan (DENK):
Dat ga ik vanavond rond kwart voor tien doen. Dat is een uitstekend voorstel, voorzitter. Dank.

De voorzitter:
Oh ja, sorry. Dank u wel. Dan zijn we aan het einde gekomen van de regeling van werkzaamheden.

De vergadering wordt enkele ogenblikken geschorst.

Verantwoordingsdebat 2017

Aan de orde is de voortzetting van het Verantwoordingsdebat over het jaar 2017.

Termijn inbreng

De voorzitter:
We gaan verder met het Verantwoordingsdebat over het jaar 2017. We waren bezig met de eerste termijn van de zijde van de Kamer en de heer Stoffer namens de SGP is aan de beurt. Het woord is aan de heer Stoffer.

De heer Stoffer (SGP):
Voorzitter. Of het goed gaat met Nederland of niet, dat hangt wel een beetje af van wie het bekijkt en vanuit welk perspectief. Misschien maar één voorbeeld uit mijn eigen praktijk. In 2013 was er een premier die opriep: "stop met somberen, we moeten uit die crisis! Koop een auto of koop een huis!"

Minister Rutte:
Goeie man, die premier!

De heer Stoffer (SGP):
Die auto kwam er via mijn werkgever, dus die kon ik niet kopen, maar het was wel een nieuwe auto. Ons huis was zo fijn dat we dachten: hier willen we niet weg, maar we gaan het wel grootschalig verbouwen. De aannemers stonden in de rij, de prijzen waren goed, dus ja, eigenlijk was iedereen best blij. In 2017 was er geen premier die opriep om wat te doen, maar ik had een dochter die een betere slaapkamer wilde. Dus die zei: papa, daar moet een dakkapel op. Ik naar die aannemer; ik dacht: die zal wel weer blij zijn met mij. Maar het heeft negen maanden geduurd voordat die dakkapel erop stond. Mijn dochter heeft negen maanden staan wachten op die dakkapel en die aannemer had zo veel werk dat je denkt: poeh. Waren we nu gelukkiger in 2013 of in 2017? Iedere Nederlander zal wel zo'n soort voorbeeld hebben dat je of de ene, of de andere kant op kunt verstaan. Als SGP verwachten wij geen hemel op aarde, dus wat je ook doet, helemaal ideaal zal het niet worden. Maar ik weet geen fijner en beter land dan Nederland waar ik zou willen wonen. Dat ter introductie.

Ik heb nog drie andere punten meer op de inhoud, en ik wil beginnen met koning Josef, want bij de presentatie vorige week haalde de minister al even de wijze les van koning Josef aan. Voor degenen die dit verhaal uit de Bijbel niet kennen: koning Josef verzamelde tijdens zeven voorspoedige jaren voldoende eten in zijn schuren om de zeven magere jaren door te komen. Niet alleen voor zijn eigen volk, maar ook nog voor de buren. Naar vandaag vertaald: de staatsschuld moet voldoende afgelost worden om een nieuwe crisis aan te kunnen zonder dat er dan rigoureuze bezuinigingen doorgevoerd moeten worden. Niemand weet hoe lang die volgende crisis nog op zich laat wachten, maar dat die ooit een keer komt, dat weten we eigenlijk wel zeker.

Net voor de vorige crisis — de minister gaf het vorige week ook aan — bedroeg de overheidsschuld 45,3%. In 2014 was die explosief toegenomen tot 68%. Gelukkig gaan we inmiddels weer de goede kant op, maar met een verwachte schuld van 52% eind dit jaar, zou ik toch voor terughoudendheid in de uitgaven willen pleiten. Wat ons betreft zijn de schuren nog niet vol, de slechte jaren nog niet aangebroken. Dat zijn volgens mij twee redenen om nog niet met het uitdelen te beginnen. Onze vraag is of de minister dit met ons eens is.

Mijn tweede punt is de regeldruk. Bij het vorige kabinet hebben we gezien dat er een speciaal actieplan kwam om de regeldruk aan te pakken. In de verantwoordingsstukken staat te lezen dat de doelstelling van 2,5 miljard zo goed als helemaal is gehaald. Een compliment voor dat resultaat. We zien dat het helpt om een doel te stellen, maar we moeten wel concluderen dat we dat missen bij dit kabinet. Onze vraag is dan ook of de minister ook op dit onderwerp bereid is, de regeldruk verder aan te pakken en met een nieuwe ambitie te komen.

Ons derde punt is transparantie. Bij een verantwoordingsdebat staan drie vragen centraal en vanuit GroenLinks heb ik de termen straks al gehoord. Zijn de uitgaven zinnig geweest? Zijn ze zuinig geweest? En zijn ze zorgvuldig gebeurd? Vorig jaar heeft mijn voorganger Elbert Dijkgraaf aandacht gevraagd voor de slechte inzichtelijkheid van evaluaties en ook enkele suggesties gedaan ter verbetering. Mooi om te zien hoe hier bijvoorbeeld op het gebied van ontwikkelingshulp stappen zijn gezet met een website. Ook bij OCW zien we een mooi resultaat, namelijk de website www.onderwijsincijfers.nl. Ziet de minister mogelijkheden om voor andere ministeries op een soortgelijke manier als de eerdergenoemde sites inzicht te geven in baten, lasten en vooral ook behaalde resultaten? Is het mogelijk om daarbij ook een soort leeswijzer te publiceren? Het is immers niet de bedoeling om een cijferbrij over mensen uit te storten waar alsnog niets mee wordt gedaan.

Na twee veelbelovende projecten nog een paar vragen over geld waarvan onvoldoende duidelijk is wat er mee gebeurt, in ieder geval voor ons. De cijfers van het ministerie van Sociale Zaken en Werkgelegenheid en het UWV sluiten niet op elkaar aan, waardoor het onmogelijk is om te achterhalen welke resultaten zijn behaald met het re-integratiebudget. Onze vraag is dan ook of daar alsnog inzicht in kan worden geboden. Bij de politie, ons een zeer aangelegen thema, is de afgelopen jaren extra geïnvesteerd. Ook hier zou de verantwoording beter kunnen en moeten. De SGP-fractie is dan ook zeer benieuwd of met het extra geld wel de beoogde resultaten zijn behaald. Andere collega's hebben meer voorbeelden genoemd waarin het beter kan. Die gaan wij niet allemaal herhalen. We hopen dat de voorbeelden van de collega's en hetgeen wij zojuist hebben benoemd in dit debat er een steentje aan bijdragen dat we Nederland nog een klein beetje beter en mooier krijgen dan het al is. Dank u wel.

De voorzitter:
Dank u wel, meneer Stoffer. Dan geef ik nu het woord aan de heer Azarkan namens DENK.

De heer Azarkan (DENK):
Voorzitter. Het is vandaag een bijzondere dag. We spreken voor het eerst over de brede, maar daarmee ook over de smalle welvaart. Het kabinet-Rutte III heeft in 2017 slechts 66 en ongeveer een halve dag geregeerd. 2017 was hoofdzakelijk het domein van het kabinet-Rutte II. 2017 was ook het laatste jaar van Rutte II en dus het jaar waarin de eindresultaten van het kabinet van de PvdA en de VVD vast kwamen te staan. Daarom geeft dit verantwoordingsdebat de Kamer een mogelijkheid om terug te kijken. Niet alleen op 2017, maar ook op de gehele kabinetsperiode van Rutte II.

Het terugkijken op het gevoerde beleid krijgt niet altijd de aandacht die het verdient. Het hier en nu en de toekomst eisen meestal alle aandacht op van de politiek. U kent het wel, de waan van de dag. Dat is jammer. Naast de volksvertegenwoordigende en de wetgevende rol, verdient ook de controlerende rol van de Kamer juist de aandacht. Maar eerst iets over de methode. In 2000 startte de Kamer het VBTB-traject, van beleidsbegroting tot beleidsverantwoording. Die VBTB-operatie beoogde antwoord te geven op de drie w-vragen: wat willen we op rijksniveau bereiken met beleid, wat doen we daarvoor en wat levert het op? Op die manier werd de overheid gedwongen om steeds kritisch na te denken over het doel, de doeltreffendheid en de doelmatigheid van het overheidsbeleid. De doelen moesten zo veel als mogelijk specifiek, meetbaar, acceptabel, realistisch en tijdsgebonden zijn. Per doelstelling waren er prestatiegegevens in de vorm van prestatie-indicatoren en kengetallen. Het niet bereiken van de gewenste resultaten zou kunnen leiden tot aanpassing van het beleid.

Om voor DENK onduidelijke redenen is de VBTB-systematiek in 2011 weer vervangen door een andere, die van het Verantwoord Begroten. De jaarverslagen werden hierdoor weer vooral financiële documenten, met minder beleidsinformatie en meer financiële gegevens en als gevolg daarvan een dalende informatiewaarde. Verantwoord Begroten is nu ruim zeven jaar en twee kabinetsperiodes aan de gang en wat DENK betreft kan dit systeem nu worden geëvalueerd en daarbij worden vergeleken met VBTB. Is Verantwoord Begroten echt een verbetering ten opzichte van de andere cyclus of kunnen bepaalde elementen uit VBTB weer worden teruggehaald? Ik overweeg op dit punt een motie.

Ik wil graag terugkijken op het financieel-economische beleid. We hebben na het aantreden van het vorige kabinet op 5 november 2012 een verlenging van de economische recessie gezien, die doorliep tot in 2013. In 2014 en 2015 hebben we trage herstelgroei gezien. Deze herstelgroei kon niet voorkomen dat de werkloosheid opliep tot zo'n 700.000 mensen, 8% van de beroepsbevolking. De staatsschuld liep op tot 68% van het bruto binnenlands product, zo'n 700 miljard euro. Het tekort in 2013 bedroeg volgens de MEV zo'n 2,4% van het bbp, dus zo'n 18 miljard euro. En in 2013 was dit zelfs nog 3,8%, zo'n 28 miljard euro. Voorzitter, het zag er slecht uit. De huizenprijzen zakten in 2013 naar een dieptepunt en alle seinen stonden op rood.

2014 en 2015 waren jaren van voorzichtig herstel. Vanaf 2016 zien we een versnellende economische groei, volgens de Macro Economische Verkenning uitmondend in een economische groei van 3,3% in 2017 en een overschot van 1,1% van het bbp op de begroting. Het algehele macro-economische beleid is positief en volledige werkgelegenheid komt zelfs in zicht. Velen hadden dit lange tijd niet voor mogelijk gehouden. Macro-economisch staan de lichten dus op groen.

Al een aantal keren is gememoreerd dat we op het gebied van koopkracht een dramatisch beeld zien. Die positieve economische ontwikkeling vertaalt zich voor de Nederlandse huishoudens volstrekt onvoldoende in besteedbaar inkomen. De economie groeide met 3,3% in 2017 en de koopkracht van de mensen groeide met om en nabij, pak 'm beet, ... ongeveer 0%, afhankelijk van welk instituut je gelooft. Dat is natuurlijk een wanverhouding. In de tabel op bladzijde 25 van de laatste Miljoenennota zien we zelfs dat het reëel beschikbaar inkomen al sinds 2001 niet of nauwelijks stijgt. De economische voorspoed wordt niet automatisch herverdeeld over de bevolking. Hier dient het kabinet zijn verantwoordelijkheid te nemen. De burgers van ons land horen prachtige verhalen over de economie, maar merken er zelf nauwelijks iets van in hun portemonnee. We zagen het net: de woordvoerder van de VVD geeft ze complimenten voor hun bijdrage aan het oplossen van de crisis. "Dank u wel, Nederlandse bevolking, dat wij meer geld uit uw portemonnee hebben mogen pikken." En nu het goed gaat met de economie geeft dezelfde VVD 1,6 miljard cadeau aan Shell en Unilever. En die 1,6 miljard is inclusief het bezorgen, want Rutte komt die zak met geld zelf afleveren.

Voorzitter, dan iets over de lonen. De president van DNB, de minister van Financiën, het IMF, vele economen, de vakbeweging en zelfs VNO-NCW riepen vorig jaar op tot hogere lonen. De vorige minister van Financiën was zelfs lid geworden van de FNV. Toch lijkt dit de zoveelste krachteloze oproep om te komen tot die hogere lonen. Want hoeveel is er nu terechtgekomen van die oproep? De vakbond lijkt een te zwakke onderhandelingspositie te hebben, mede als gevolg van voortschrijdende flexibilisering. Mogelijk zou dit wel bereikt kunnen worden door een nieuw sociaal akkoord waarin in een tripartiet overleg de sociale partners en de rijksoverheid tot gezamenlijke afspraken kunnen komen. Een van die afspraken daarin zou kunnen zijn om een nationale loonsverhoging af te spreken ter grootte van de economische groei, dus van 3,3%, met een minimum van €1.000.

Voorzitter, de Rekenkamer heeft betoogd om meer tegenmacht te organiseren. Het is toch opvallend dat er bij Justitie, Defensie en de Belastingdienst hardnekkige onvolkomenheden blijven bestaan en dat die niet worden opgelost? De problemen bij de Belastingdienst zijn ook een aantal keren door vorige sprekers besproken. DENK wil dat die problemen nu echt opgelost gaan worden. We zijn die lijken uit die kast echt zat. En hoe groot is die kast eigenlijk waar die lijken bij de Belastingdienst uit komen? En kan de minister samen met de staatssecretaris met een geloofwaardig plan komen?

De Rekenkamer geeft opnieuw aan dat de begrotingen en de jaarverslagen te weinig en soms niets zeggen over de doelmatigheid en de doeltreffendheid van de overheidsbestedingen. Er is wel informatie, maar waar die precies te vinden is, mag de Kamer zelf gaan uitzoeken. De president, Arno Visser, gebruikt een iets andere beeldspraak. Hij heeft het over een rookgordijn van vier verschillende koetsen die ieder een deel van de waarheid vertellen. Zo wordt het het parlement niet makkelijk gemaakt. De begroting en de verantwoording zijn verkokerd, heeft de Rekenkamer ook aangegeven. Er zou een integrale verantwoording moeten komen. De DENK-fractie is het hier helemaal mee eens. Kan de minister met de Algemene Rekenkamer in overleg gaan om samen deze integrale verantwoording vorm te geven? En kan hij hier in het najaar op terugkomen bij de Kamer? Ik overweeg ook op dit punt een motie.

Voorzitter, de DENK-fractie is blij met de Monitor Brede Welvaart, die dit jaar voor het eerst aan de Kamer is aangeboden. Want wat heeft geld voor waarde als je ongelukkig bent? En er is meer in het leven dan economie, dan staatsschuld, dan bbp. Het milieu, de volksgezondheid, veiligheid en onderwijs zijn misschien belangrijker. De DENK-fractie hoopt dat de Monitor Brede Welvaart verder wordt uitgebouwd en integraal onderdeel wordt van het politiek debat. En natuurlijk complimenten aan het CBS voor de kwaliteit en de inzichtelijkheid van die monitor.

Het algemene beeld is inderdaad positief: 85% van de Nederlanders is tevreden met zijn leven. Dat is het hoogste percentage in Europa. Maar op het gebied van overgewicht, natuur en vrije tijd gaat het minder goed. Dat geldt ook voor de blootstelling aan fijnstof en het slachtofferschap van misdaad. Graag verneem ik van de minister wat hij en de andere bewindspersonen hiermee gaan doen. Komt de minister in september met bijstelling van het beleid?

Verder valt ons in de monitor op dat in het toch egalitaire Nederland grote verschillen zijn tussen hoger en lager opgeleiden. Dat baart ons zorgen. Wat ons ook zorgen baart, zijn de verschillen tussen Nederlanders met en Nederlanders zonder een migratieachtergrond. Ook de significante verschillen tussen jongeren en ouderen zijn erg opvallend. Voor deze groepen is de brede welvaart wel heel erg smal. Ik geef wat voorbeelden. De werkloosheid onder mensen met een niet-westerse achtergrond is drie keer zo hoog als onder mensen met een westerse achtergrond. In de vermogensopbouw is de verhouding €38.000 - €600. Bij het persoonlijk welzijn is de verhouding 65% - 45%. Deelt de minister de mening dat dit niet te verdedigen verschillen zijn? Welke conclusies verbindt hij hieraan? Deze verschillen komen op heel veel vlakken terug in de brede welvaart die mensen ervaren. Het komt terug in het vertrouwen dat mensen in elkaar hebben, het opleidingsniveau dat behaald wordt, het financieel vermogen dat opgebouwd wordt, het inkomen dat verdiend wordt, de persoonlijke welzijnsindex en het subjectieve welzijn. Dankzij de Monitor Brede Welvaart hebben we nu beter inzicht in deze onrechtvaardige verschillen. Dat is toch eigenlijk ontluisterend in het Nederland van 2018?

Voorzitter, ik wil afronden. De route van mei tot september moet gevolgd worden, zoals de Rekenkamer ook aangegeven heeft. Anders gezegd: met deze resultaten moet iets gedaan worden. Geen woorden, maar daden! Anders is de monitor niet meer dan een dode letter. Graag verneem ik van de minister hoe hij ervoor gaat zorgen dat in de monitor van volgend jaar de genoemde verschillen kleiner zijn. Welke stappen gaat hij daarvoor zetten? Hoeveel middelen trekt hij daarvoor uit en op welke manier gaat hij deze middelen inzetten? Graag een reactie van de minister.

De voorzitter:
Dank u wel. Dan geef ik tot slot het woord aan de heer Baudet namens Forum voor Democratie.

De heer Baudet (FvD):
Dank u wel, mevrouw de voorzitter. Ik wil dit Verantwoordingsdebat beginnen met een compliment aan Mark Rutte. Complimenten voor hoe hij de brave VVD-kiezers telkens weer wijs weet te maken dat ze zo'n baat hebben bij de eindeloze lastenverzwaringen van zijn kabinetten. Eerst de crisis verergeren door de belasting te verhogen met Kunduz-akkoorden en nivelleringsfeestjes. En als de crisis voorbij is, verhoogt hij ook de lasten voor werkend Nederland. Zie hier de Rutte-coëfficiënt: een stijging van de totale belasting- en premiedruk van 35% in 2011 naar bijna 40% in 2021. Voor de duidelijkheid: deze cijfers komen uit de geheime dividendmemo's die volgens Rutte eerst niet bestonden, maar die toen toch bestonden. De getoonde projectie komt uit memo 12.

Een uniek recept. Hoe je het ook wendt of keert. Daarvoor verdient Mark Rutte complimenten. Of het economisch goed of slecht gaat, the one-trick-pony Rutte verhoogt de belastingen en de kiezers tuinen er steeds weer in. De btw op voedsel gaat omhoog met 50%: gaaf! De zorgpremies stijgen: gaaf! We mogen geen gas meer gebruiken en moeten allemaal een zogenaamd duurzame warmtepomp van €18.000 aanschaffen: gaaf! De energiebelasting gaat omhoog: gaaf! Ondertussen wordt de dividendbelasting voor buitenlandse beleggers afgeschaft, zonder dat het de Nederlandse economie iets oplevert: gaaf! We leven in een heel gaaf land. Als makke lammeren laten de VVD-kiezers zich naar de economische slachtbank leiden door de illusionist Rutte. Ja, complimenten zijn op hun plaats.

Maar ook complimenten voor de nieuwe Italiaanse regering. Want hoe destructief het voorgenomen beleid ook is voor de economie in de noordelijke eurolanden, de Italianen doen precies wat rationeel is om te doen in die dramatische eurozone. Als je immers eenmaal in zo'n muntunie zit, dan kun je maar beter wat cadeautjes aan de eigen bevolking uitdelen en hopen dat de economie daar wel van opknapt. De Griekse crisis heeft immers laten zien dat de euro-elites ten koste van alles de dramatische euromunt in stand willen houden. Dus lekker geld uitgeven. Het noorden betaalt toch wel.

Als alles doorgaat, krijgt Italië een flat tax van 15% voor iedereen die minder dan €80.000 per jaar verdient en een flat tax van 20% voor iedereen die meer dan €80.000 per jaar verdient. Daarbij komt een basisinkomen beschikbaar van €780, terwijl de pensioenleeftijd ook nog omlaaggaat. De Italiaanse maatregelen kosten volgens eerste schattingen misschien wel 100 miljard. Hoe ze dat betalen in Italië zien ze later wel. Nou ja, hoe zij dat betalen? Hoe wij dat betalen, eigenlijk. In de praktijk zal de rekening namelijk bij ons neergelegd worden; bij ons achterblijvers in Nederland, als Rutte al lang en breed voor zijn volgende baan in Brussel zit.

Ondertussen lezen we op pagina 16 van het verantwoordingsrapport dat de staatsschuld met 24 miljard meer afnam dan begroot. Is hier sprake van een extra aflossing, is mijn vraag aan de minister van Financiën. De rente staat op historisch lage niveaus door het ECB-beleid. En dan gaan we extra aflossen? Wat is in vredesnaam de achtergrond van dit niet-efficiënte beleid?

Men wil het misschien maar niet tot zich laten doordringen, maar in het perverse eurosysteem waar wij helaas nu eenmaal in zitten totdat we er eindelijk uit zullen gaan, levert het aflossen van schulden een prikkel voor anderen op om extra schulden te maken. Het is alsof de familie Hoekstra met de creditkaart van Mark Rutte naar de P.C. Hooftstraat gaat en daar alle winkels leegkoopt. Who cares? Stuur de rekening maar naar de spaarzame, zuinige Nederlandse belastingbetaler. Die betaalt wel weer. Die pikt alles en stemt wel weer VVD. Zo functioneert de transferunie in de eurozone. Zo opereert dit kabinet. Als er geld nodig is in Italië, belt Junker incassobureau Rutte en Hoekstra. Eerst heeft Rutte een binnenlandse transferunie gecreëerd, waarbij het geld van de ondernemers en de burgers naar de Staat werd overgeheveld. Nu transfert Rutte dat geld doodleuk van de Nederlandse Staat naar Zuid-Europa, zodat de Italianen de lasten kunnen verlagen en de pensioenleeftijd kunnen verlagen. En daarvoor staan wij elke dag in de file. Gefeliciteerd.

Hoe moet het dan wel, echte belastingverlaging? Om de door Rutte aangetaste koopkracht te herstellen, wil Forum voor Democratie de eerste €20.000 inkomen belastingvrij maken voor elke werkende Nederlander. Een soort basisinkomen, maar in tegenstelling tot in Italië moet je er wel voor werken. Deze vereenvoudiging betekent ook een enorme stimulans voor onze economie en ze vergroot de economische dynamiek in Nederland. Dit financieren we door de rol van de overheid in de Nederlandse economie jaarlijks terug te dringen. Meer geld naar de burgers; minder geld naar de Staat. De desastreuze trend van de Rutte-curve moet worden omgebogen, en snel ook. Bovendien vermindert dit de werkdruk voor de Belastingdienst, zodat staatssecretaris Snel ook de door Wiebes aangerichte puinhoop bij de Belastingdienst onder controle kan krijgen.

Punt twee: geen belastingverlaging voor buitenlandse beleggers door de dividendbelasting af te schaffen, maar voor hetzelfde bedrag jaarlijks de erfbelasting voor Nederlandse burgers afschaffen. Dat komt de Nederlandse economie ten goede en is goed voor de rechtvaardigheid. En: over dat geld is al belasting betaald.

Drie: stoppen met de onbetaalbare duurzaamheidsgekte, die ons naar schatting €170 miljard kost. Investeer in innovatie. Zorg dat Nederland het Silicon Valley van Europa wordt, maar investeer niet in het obsessief terugdringen van dat beetje CO₂ dat wij uitstoten. Dat is veel beter besteed geld.

Ten slotte, punt vier: een stop op de massale immigratie en de open grenzen, waardoor onze sociale infrastructuur, ons onderwijs, onze veiligheid en onze samenleving als geheel onder ongehoord grote lasten gebukt gaan. Niet alleen economische lasten, voeg ik daaraan toe, maar ook culturele, sociale en demografische lasten. Dat is de weg voorwaarts. Dat is wat wij moeten doen. Zolang we dat niet doen, kunnen wij met recht zeggen, en ik zeg daarbij graag een Duitse politica na: wij worden door idioten geregeerd.

De voorzitter:
Dank u wel. Hiermee zijn we gekomen aan het einde van de eerste termijn van de kant van de Kamer. Er is behoefte aan een korte schorsing. Ik schors de vergadering tot 15.10 uur.

De vergadering wordt van 14.56 uur tot 15.10 uur geschorst.

De voorzitter:
Ik geef het woord aan de minister-president.

Termijn antwoord

Minister Rutte:
Voorzitter, dank u wel. Het leeuwendeel van de beantwoording zal worden gedaan door de minister van Financiën. De rolverdeling is als volgt. Ik zal nu een paar onderwerpen pakken, te weten de Monitor Brede Welvaart, de woningmarkt, defensie en justitie. De overige onderwerpen, ook alles wat te maken heeft met de onvolkomenheden die zijn geconstateerd door de Algemene Rekenkamer, zal de minister van Financiën voor zijn rekening nemen.

Ik begin met de Monitor Brede Welvaart. Die monitor is een goede ontwikkeling, zoals vandaag door velen is uitgesproken. Wij zien dat de monitor echt voldoet, want die geeft inzicht in allerlei factoren waarvan onze welvaart afhankelijk is. In die zin beschouwt het kabinet de monitor als een waardevol instrument. In de monitor wordt een grote hoeveelheid aan indicatoren getoond en besproken. Daarbij gaat het over zaken als gezondheid, veiligheid, onderwijs, sociale contacten, natuur en klimaat. Ik denk dat de monitor daarmee echt een bijdrage levert aan het debat dat wij vandaag voeren. Tegen die achtergrond kan men bepaalde vragen stellen. Die zijn ook gesteld vanuit de Kamer, bijvoorbeeld de vraag hoe wij aankijken tegen de relatie tussen de uitvoering van beleid en de doelen, het beleid en de verantwoording. Zijn dit soort stukken ook besproken in het kabinet? Het kabinet heeft stilgestaan bij de Monitor Brede Welvaart. Zoals ik al zei, hebben wij daar niet alleen inhoudelijk naar gekeken, maar ook vastgesteld dat die monitor ons helpt.

De constateringen waar het Centraal Bureau voor de Statistiek mee komt, zijn al een paar keer in dit debat neergelegd, namelijk dat het over het algemeen goed gaat met de welvaart in Nederland, ook vanuit een breder perspectief, maar dat er wel belangrijke vraagstukken zijn, bijvoorbeeld het gebruik van fossiele brandstoffen en andere grondstoffen. De vraag is of je, net zoals je de staatsschuld oplost, ook deze milieucrisis moet oplossen in plaats van die door te schuiven naar volgende generaties. De monitor geeft aan dat sommige groepen achterblijven. Ook die constateringen zijn meermalen in het debat gedaan.

Dan een opmerking over het klimaatbeleid. Men weet dat het kabinet inzet op een van de meest ambitieuze klimaatdoelen en dat het daarbij onderliggend een heel programma aan het ontwikkelen is aangaande het terugdringen van de C0₂-uitstoot. Wij willen naar een CO₂-reductie van 55% in 2030. Wij oriënteren ons nu in onze plannen op 49%. Wij proberen Europees het doel op 55% te krijgen. Daartoe wordt gewerkt aan een klimaatakkoord, samen met allerlei maatschappelijke organisaties, en natuurlijk ook aan een klimaatwet, waarin wij een aantal dingen zullen vastleggen. Wij kijken op dit moment ook naar de initiatieven uit de hoek van GroenLinks en PvdA. Bezien wordt hoe op dit punt kan worden samengewerkt; de gesprekken daarover zijn gaande. Als dat gaat lukken — daar zijn wij vast van overtuigd; dat moet gebeuren — zal met de verdere verduurzaming van de Nederlandse economie ook de uitruil tussen welvaart hier en nu en welvaart later en elders verminderd worden. Dat is het doel daarvan.

Dan is er ook beleid op het terrein van de sociale zekerheid en op dat van onderwijs, cultuur en wetenschap op het punt van de versterking van de positie van zwakkere groepen. Wij zullen nog eindeloze debatten in de Kamer krijgen over dit soort onderwerpen. Uiteraard zullen wij bij het verantwoordingsdebat van volgend jaar moeten bezien of dingen daarin verbeteren.

Tegen de achtergrond van het voorgaande is gevraagd hoe het zit met de integraliteit van de verantwoording. De minister van Financiën zal aanstonds uitvoerig ingaan op de totale verantwoordingscyclus, maar laat ik iets zeggen over de relatie tussen de Monitor Brede Welvaart en de stand van zaken rond de Sustainable Development Goals, de SDG's, waar de Rekenkamer aan heeft gewerkt. Waar deze stukken elkaar inhoudelijk overlappen — dat is door enkele woordvoerders terecht geconstateerd — willen wij bekijken hoe wij die twee zaken zo veel mogelijk kunnen integreren. Daarom zal het kabinet, zoals wij vorige week hebben aangekondigd, met het Centraal Bureau voor de Statistiek verkennen hoe de publicaties en ook de aanbiedingsbrieven over de SDG's en de Monitor Brede Welvaart vanaf 2019 kunnen worden geïntegreerd, zodat wij dit soort verantwoordingsstukken zo vele mogelijk stroomlijnen en in samenhang realiseren. Ik denk overigens nog steeds dat dat veel beter is dan zo'n toch redelijk lege verantwoordingsbrief die de minister-president eraan toevoegt. Ik vond daar nooit zo veel in staan. Dit lijkt mij veel nuttiger.

Tegen die achtergrond kun je de vraag stellen — die is ook gesteld — hoe je de monitor verder kunt ontwikkelen. Wat kan er beter? Ik zei al dat in de monitor over heel veel zaken wordt gesproken. De komende twee jaar is de monitor nog in ontwikkeling, waarbij er verder wordt geïnvesteerd in het aanvullen en verbeteren van de samenstelling van de indicatorenset daarin. Het CBS voert gesprekken met het kabinet, de politiek en de wetenschap om de monitor te verbeteren en haalt daarbij ook suggesties op voor de doorontwikkeling ervan. Daarbij kan bijvoorbeeld worden gedacht aan het vergroten van de tijdigheid van data; dat zou helpen. Ook kan de keuze van indicatoren veranderen in de tijd. Daarbij kan bijvoorbeeld gedacht worden aan wat ik maar even de dimensie elders noem, om meer inzicht te geven in de impact van Nederlandse economische activiteiten op andere landen. Dat aspect zou erbij betrokken kunnen worden. Overigens heeft dat meteen weer een link met de Sustainable Development Goals en dat lijkt mij interessant. Het kabinet en Centraal Bureau voor de Statistiek zijn wel van mening dat het van belang is om het niet te laten uitdijen tot iets enorms. We moeten kritisch kijken naar welke indicatoren echt iets toevoegen, zodat de monitor ook voor het debat bruikbaar en meerjarig vergelijkbaar blijft.

Dan is de vraag gesteld of het kabinet de lezing uit het boek Kwetsbare welvaart van Nederland onderschrijft, en dan vooral de rol die hindermachten, liefhebbers van de status quo, hierbij spelen. Ook dat is iets waar de Monitor Brede Welvaart naar kijkt. Die kijkt naar het nu en de toekomst en naar de welvaart later. Ten aanzien van de welvaart later zijn er uitgangspunten wat betreft het gebruik van fossiele brandstoffen, grondstoffen en de leefomgeving. Zoals ik net al zei, voert het kabinet daar ook beleid op.

Dan is er nog een vraag gesteld uit dezelfde hoek, namelijk of het dierenwelzijn een plek kan krijgen in de Monitor Brede Welvaart. Het probleem dat zich hier voordoet, is dat een eenduidige indicator waarin het dierenwelzijn wordt gemeten, nog niet voorhanden is. De Landbouwuniversiteit is bezig met onderzoek dat beoogt om dierenwelzijn te meten. Mogelijk dat dat onderzoek op termijn leidt tot indicatoren die zinvol opgenomen kunnen worden in de monitor, maar dan is het wel aan de statistici van het CBS om te bezien of en wanneer dat het geval is. In de tussentijd voert het kabinet natuurlijk wel beleid op dierenwelzijn door eisen te stellen aan de veehouderij. Ook in de landbouwvisie die wordt voorbereid door de minister van Landbouw, zal dit thema aan de orde komen.

Voorzitter. Ik denk dat ik nog één ding wil zeggen over de monitor, te weten over de vraag van de heer Snels over de vermogensverschillen. De Monitor Brede Welvaart geeft aan dat niet alle groepen in dezelfde mate profiteren van de welvaartsontwikkeling. Dat is een van de twee, ook door de Kamer net in het debat naar voren gehaalde thema's uit de monitor, naast het klimaatthema. Er wordt daarbij zowel aandacht besteed aan de vermogensverdeling als aan de inkomensverdeling. De heer Snels vroeg met name aandacht voor de vermogensverdeling. Nu is het punt dat, anders dan bij het inkomensbeleid, er geen eenduidige maatstaf is ten aanzien van de vermogensverdeling. Bijvoorbeeld: welke componenten van vermogen neem je wel mee en welke niet? Onderdelen van het kabinetsbeleid hebben direct en indirect gevolgen voor de vermogensverdeling. Zo beoogt het pensioenstelsel mensen in staat te stellen vermogen op te bouwen voor de toekomst. Het woningmarktbeleid ondersteunt mensen om vermogen op te bouwen in de eigen woning. Dergelijk beleid heeft natuurlijk gevolgen voor de vermogensverdeling tussen groepen. Daar is het beleid overigens niet expliciet op gericht. In verkiezingsprogramma's zijn ook geen meetbare doelstellingen opgenomen ten aanzien van de vermogensverdeling. Laat staan dat er beleidsprogramma's zijn doorgerekend die aangeven of deze ambities worden gerealiseerd. Daarbij komt dat die vermogensverdeling jaar op jaar ook zwaar wordt beïnvloed door de ontwikkeling van de huizenprijzen. Daarmee is het heel erg lastig om hier van jaar op jaar op te sturen. Overigens wil het kabinet, dit alles gezegd hebbende, hier ook helemaal niet op sturen. We hebben namelijk — ik denk ook heel terecht — geen opvattingen over wat een evenwichtige vermogensverdeling is.

Het voorgaande dus als technisch antwoord op de vraag hierover. En daarmee heb ik ook alle vragen beantwoord over de Monitor Brede Welvaart.

De voorzitter:
Even voordat ik de heer Snels het woord geef: ik ga ervan uit dat wij hetzelfde aantal interrupties of vragen hebben.

Minister Rutte:
Als u die stapel ziet liggen bij de minister van Financiën, moet u wel zorgen ...

De voorzitter:
Bemoeit u zich er niet mee, zou ik zeggen. Anders doen we bij de premier eerst zes interrupties en dan bij ... Nee hoor! Ik geef nu eerst de heer Snels het woord.

De heer Snels (GroenLinks):
De antwoorden over de vermogensverdeling verbazen mij een beetje, maar om interrupties te sparen laat ik die vraag aan collega Leijten.

Minister Rutte:
U kunt ook over dierenwelzijn beginnen.

De heer Snels (GroenLinks):
Dat laat ik aan collega Van Raan.

De premier begon zelf over klimaatbeleid en het doel dat daarover in het regeerakkoord is afgesproken, de 49%. Eigenlijk vind ik dat wel een heel mooie analogie met wat ik op andere terreinen ook wat meer zou willen, namelijk dat je eerst moet weten wat voor doel je hebt zodat je later terug kunt kijken hoe beleid verantwoord moet worden. Is de premier dat niet met mij eens, bijvoorbeeld wat betreft gezondheidszorg of allerlei sociale indicatoren? Iets meer helderheid krijgen over wat de doelen van het kabinet nu eigenlijk zijn, zou helpen bij de verantwoording.

Minister Rutte:
Ik werkte vroeger bij een bedrijf dat zich bezighield met ISO-certificatie. Uiteindelijk kun je ook betonnen zwembandjes produceren die voldoen aan alle eisen, terwijl je nog steeds betonnen zwembandjes hebt. Dus pas op, hè, met wat je wel niet meet. Er zitten wel grenzen aan.

De heer Snels (GroenLinks):
Dit verbaast mij. Dit is een pleidooi van de Rekenkamer en van een groot deel van de Kamer. De premier zelf zegt dat de Monitor Brede Welvaart en de Sustainable Development Goals belangrijk zijn, maar ze komen nu achteraf in de begrotingscyclus, als we terugkijken wat het beleid gedaan heeft. Er moet een zekere relatie zijn tussen doelen en verantwoording. Dat pleit er op een bepaalde manier voor — dat zal niet makkelijk zijn; dat geef ik grif toe — om toch te gaan proberen om doelen wat meer vast te stellen in begrotingen, zodat er echt een relatie is tussen een begroting het ene jaar en verantwoording een jaar later. Dat zou als systematiek, met alle mitsen en maren en met alle complexiteiten, toch wel te prefereren zijn.

Minister Rutte:
Ja, in algemene zin natuurlijk wel. Alleen, ik vraag me af in welke fuik ik nu wandel.

De heer Snels (GroenLinks):
Ik ga zo wel heel snel door mijn vragen heen, maar dat komt omdat de premier ...

Minister Rutte:
Zal ik iets meer zeggen om de heer Snels te helpen, voorzitter?

De voorzitter:
Ja. Misschien eerst de minister-president wat inhoudelijker.

Minister Rutte:
Ik ben het er natuurlijk in algemene zin mee eens. In 2002 heette dat "Van Borrel Tot Borrel" of "Van Beleidsvoorbereiding Tot Beleidsverantwoording". Zo hebben we allemaal systemen ontwikkeld om te proberen om zo goed mogelijk vanuit doelstellingen te werken, te meten et cetera. Maar het is ontzettend lastig. Je moet ook zo oppassen dat je uiteindelijk niet de verkeerde dingen meet. Je moet daar precies naar kijken. Ook moet je niet denken dat je daarmee een soort perfectie in het beleid bereikt. Het gaat nooit perfect worden. Volgens mij zijn Snels en ik het wel eens. Ja natuurlijk, dat zou je zo veel mogelijk willen. Bij het milieu is het ook weer zo ingewikkeld. Als ik de heer Snels echt diep in het hart kijk, denk ik dat hij eigenlijk helemaal niet vindt dat het moet blijven bij de doelstelling van 49% en 55%. Hij zal zeggen dat er nog een aparte doelstelling moet komen voor duurzame energie. Als kabinet zijn wij heel erg tegen zo'n aparte doelstelling. We hebben gezegd: pak nou één doelstelling, want dan focus je alles daarop, waardoor de onderliggende doelstellingen niet de hoofddoelstelling in de weg gaan lopen. Dat geeft maar aan, zelfs op het punt van de 49% en de 55%, hoe ingewikkeld de praktijk is vanuit het beleidsuitgangspunt dat Snels en ik delen.

De heer Snels (GroenLinks):
Ten slotte. De premier is toch al een klein beetje de fuik in gezwommen. Ik hoop dat er nog enige zwemkracht achter zit om verder te zwemmen. Maar nog een keer dat voorbeeld. Over doelstellingen kun je natuurlijk het politieke debat voeren. Dat moet ook gevoerd worden, want daar denken de VVD en GroenLinks anders over. Dat is niet erg; dat is precies waar het politieke debat over moet gaan. Maar wat nou zo interessant is aan de klimaatdoelstellingen, is dat het beleid niet is dichtgetimmerd. De maatregelen zijn niet vastgesteld. We kennen het doel ...

Minister Rutte:
Ja.

De heer Snels (GroenLinks):
... en werkende weg, lerende weg, met evaluaties gaan we ontdekken wat het beste beleid is. Dat is voor een lerende overheid wel belangrijk.

Minister Rutte:
Ja. Alleen, ik noem het voorbeeld van klimaat omdat je kunt zeggen dat je een hoofddoelstelling hebt van 55% CO₂-reductie in 2030 ten opzichte van 1990 et cetera. Er is een open doelstelling en daar komt beleid onder te liggen. Je zou kunnen zeggen dat je dan ook nog een doelstelling moet hebben voor duurzame energie en dan misschien nog een doelstelling et cetera; we hebben er ooit wel drie of vier gehad. Je doet dat terwijl je weet dat die andere doelstellingen die hoofddoelstelling eerder in de weg zitten dan dichterbij brengen — althans, dat zou ik zeggen in het debat — omdat het dan gaat suboptimaliseren op zo'n duurzame-energiedoelstelling. Je doet dat terwijl er misschien veel efficiëntere wegen zijn naar het bereiken van de CO₂-reductiedoelstelling. Dat laat als voorbeeld zien dat alléén het ideaal van een doelstelling niet heilig is en dat het lastig is om daaruit te komen. Laten we dus geen illusies hebben. Ik zit sinds 2002 in de nationale politiek en dit debat voeren we al zestien jaar. Het wordt steeds beter; dat is volgens mij wel waar en deze monitor draagt daar weer aan bij.

De voorzitter:
Nu staan jullie daar allemaal naast elkaar. De heer Sneller.

De heer Sneller (D66):
Heel specifiek om de heer Snels een volgende interruptie te besparen: ik denk dat het klimaat inderdaad wel een mooi voorbeeld is en dat we daarbij inderdaad op een doelstelling zijn uitgekomen waar in ieder geval ook GroenLinks blij mee is. Ik denk dat er een aantal beleidsterreinen zijn waar we dat soort doelstellingen nog überhaupt niet hebben. Misschien zou de minister-president bij de voorbereiding van de volgende begroting dus toch eens kunnen kijken of dat ambitieniveau — ik zal maar zeggen: de benchmark van het klimaat — ook voor die andere beleidsterreinen te vinden is, zodat we op de Verantwoordingsdag over het jaar 2019 daarop kunnen terugblikken.

Minister Rutte:
Ja, natuurlijk. Dat doen we als kabinet ook. Ik zeg daar alleen bij: denk niet dat dat zomaar geregeld is. We zijn hier al zestien jaar mee bezig en je ziet gewoon hoe lastig het is. Maar ik ben het daarmee eens; laten we het proberen. Hoe meer, hoe beter.

De heer Van Raan (PvdD):
Ik begrijp dat de premier niet ingaat op de vergelijking van de economie van het hier en nu en doping. Dat neem ik hem ook helemaal niet kwalijk, maar ik zou toch graag willen dat hij het boek De kwetsbare welvaart niet alleen noemt — dat deed hij, waarvoor dank — maar dat hij ook nog wat meer ingaat op de analyse die daarin staat en op de rol van hindermachten die transities inderdaad tegenhouden. Dat is vraag één; straks heb ik nog een andere vraag.

Minister Rutte:
Zo gedetailleerd heb ik mij voor dit Verantwoordingsdebat niet op dit onderwerp voorbereid. Ik weet dat het over alles gaat, maar ik had deze afslag niet op voorhand verwacht. Ik vond het dus al zo mooi dat ik de titel noemde.

De voorzitter:
De heer Van Raan.

De heer Baudet (FvD):
Ik wil op dit punt ...

De voorzitter:
Nee, nee, nee, meneer Baudet. De heer Van Raan heeft het woord.

De heer Baudet (FvD):
Ja, maar volgens mij op dit punt. Ik wil een ander punt maken.

De voorzitter:
Nee, de heer Van Raan heeft het woord. Het spijt me.

De heer Baudet (FvD):
Ja, maar daarom wilde ik ...

De voorzitter:
Nee, meneer Baudet.

De heer Van Raan (PvdD):
Ik maak mijn opmerking, voorzitter, en dan kan de heer Baudet het wellicht nog aanvullen.

De voorzitter:
Wat zegt u?

De heer Van Raan (PvdD):
Ik maak dit punt even af en dan kan de heer Baudet het wellicht nog aanvullen.

De voorzitter:
Ja, dat was de bedoeling Gaat uw gang.

De heer Van Raan (PvdD):
Het is heel fijn dat de premier het boek noemt. Dat is goede pr. Ik zal de vragen over dit punt schriftelijk sturen, want dat verdient dit punt echt.

Minister Rutte:
Maar niet naar mij, hoop ik.

De heer Van Raan (PvdD):
Ja, ook naar de premier.

Minister Rutte:
Als cc.

De heer Baudet (FvD):
In aanvulling daarop, want er komen schriftelijke vragen: de premier moet dat boek niet overschatten. Het gaat namelijk uit van wat "de drogreden van de conformation bias" wordt genoemd. Als je vanuit een bepaalde ontwikkeling kijkt, kun je vervolgens zien dat die ontwikkelingen gehinderd worden door bepaalde dingen en gestimuleerd worden door andere dingen. Maar nu, op dit moment, weet je niet welke ontwikkelingen over 30 jaar, als we dan terugkijken, de winnende ontwikkelingen zullen zijn geweest. Dat is de zogeheten "Columbus lacht als laatste"-drogreden. Dat hele boek is gebaseerd op die drogreden. Overschat dat dus niet.

Minister Rutte:
Het is interessant dat de heer Baudet nu in een politiek debat wél over boeken wil praten. Dat is grappig.

De voorzitter:
Dit is uitlokking.

De heer Baudet (FvD):
Het is goed dat de premier daarover begint. Ik heb namelijk een exemplaar voor hem bij me. Dat zal ik straks dus aan hem geven.

De voorzitter:
Doe dat nou niet.

De heer Baudet (FvD):
Ik zal het straks aan hem geven.

Minister Rutte:
Dat is vast een heel duur boek, boven de €50. Dat mag ik niet aannemen.

De heer Azarkan (DENK):
In aanvulling op de recensie van de heer Baudet heb ik gewoon weer een vraag voor de minister-president over de Monitor Brede Welvaart. Het is mij niet helemaal duidelijk wat de samenhang is tussen de uitkomsten van de Monitor Brede Welvaart en het kabinetsbeleid. Wat gaat er nou precies gebeuren op basis van die uitkomsten?

Minister Rutte:
Zoals ik al zei, laat het zien waar we staan. Het kabinetsbeleid is een van de factoren die dat beïnvloedt, maar u zult het een liberaal politicus niet euvel duiden dat ik maar beperkt overtuigd ben van het zegenrijke werk dat wij als politiek kunnen doen voor het geluk van de mensen. Er zijn nog veel meer factoren die daarop van invloed zijn.

De heer Azarkan (DENK):
Ik hoor de minister-president dus eigenlijk zeggen: wij gaan door met het ingezette kabinetsbeleid en over een jaar doen we weer zo'n onderzoek; daar komen weer andere onderzoeken uit en dat blijven we zo doen. Die samenhang is er dus niet echt.

Minister Rutte:
Nou, die is er deels. Als de monitor laat zien dat ten aanzien van het klimaatbeleid het risico bestaat van het doorschuiven van de rekening naar een volgende generatie, kun je je als kabinet natuurlijk de vraag stellen of het ingezette beleid om de opwarming van de aarde tegen te gaan en ervoor te zorgen dat de CO₂-uitstoot enigszins binnen de perken blijft en dat de opwarming van de aarde zich daarmee zo veel mogelijk oriënteert op de 1,5°C van de doelstellingen van Parijs, daar voldoende aan bijdraagt. Dat is natuurlijk zo'n onderwerp waar de politiek meer grip op heeft dan op bijvoorbeeld de inkomensverschillen. Ik schetste net welke andere factoren daar allemaal van invloed op zijn en dat het kabinet daar geen gericht beleid op voert, en terecht, denk ik.

De voorzitter:
Ik zie u nadenken, meneer Azarkan. U mag straks terugkomen.

Minister Rutte:
Hij is overtuigd. Dat is veel belangrijker.

De voorzitter:
De heer Van Raan?

De heer Van Raan (PvdD):
Nu wij toch tips aan het geven zijn. Ik zou de premier de tip willen geven om de heer Baudet ook niet te veel te overschatten. De schrijver van het boek De kwetsbare welvaart is zich natuurlijk bewust van die valkuil, van die bias. Daar wordt dus royaal aandacht aan besteed.

Daar ging mijn vraag niet over, mijn vraag gaat over het volgende. De premier zegt dat Wageningen bezig is met vast te stellen wat dierenwelzijn is.

Minister Rutte:
Ja.

De heer Van Raan (PvdD):
Wat dierenwelzijn is, staat echter al min of meer in de wet, al een hele tijd. Dat zijn de vijf beginselen van Brambell, onder andere vrij van honger en ongemak, natuurlijk gedrag kunnen vertonen, geen stress, en dat soort zaken. Wij zijn wel geïnspireerd en aangespoord door D66 daarin. Ziet de premier mogelijkheden om de universiteit van Wageningen te helpen? Kennelijk zijn ze er daar nog niet uit hoe het zit met het dierenwelzijn. Als wij die heel concrete dierenwelzijnsaspecten die, nogmaals, in de wet vastliggen, meegeven in een motie, hoe kijkt de premier daar dan tegen aan?

Minister Rutte:
Volgens mij gaat het niet zozeer om de aspecten van dierenwelzijn, want die zijn wel te benoemen, het gaat volgens mij om de meetbaarheid. Wij hebben aan de Landbouwuniversiteit Wageningen gevraagd om te kijken naar de meetbaarheid daarvan. Daar kijken zij op dit moment naar. Het zou kunnen dat dit onderzoek op termijn leidt tot indicatoren die kunnen worden meegenomen in deze overall Monitor Brede Welvaart. Nogmaals, dan is het natuurlijk aan de statistici van het CBS om te bezien of zij daarmee uit de voeten kunnen. Dus volgens mij is de discussie niet: wat is dierenwelzijn? Maar meer: hoe maak je dat meetbaar? Daar zit, zo begrijp ik het althans, het probleem nog.

Mevrouw Leijten (SP):
Deze minister-president verkondigde ooit dat armoede niet bestaat. Nu zegt hij in het debat: ik heb geen opvatting over vermogensverdeling. Is dat juist?

Minister Rutte:
Zeker. Het kabinet voert geen beleid op de vermogensverdeling in Nederland.

Mevrouw Leijten (SP):
Dan heeft het kabinet waarschijnlijk ook geen bezwaar tegen een belasting op vermogens wetende dat 10% twee derde van de vermogens in handen heeft. Daarbij worden de pensioenen niet meegerekend. Daarbij gaat het om 89% van bijvoorbeeld de aandelen van dit land en daarover wordt nu juist geen inkomensbelasting geheven. Als hij dan geen opvatting over vermogens heeft, dan heeft hij vast ook geen bezwaar tegen een wat grotere bijdrage van deze rijken in Nederland.

Minister Rutte:
Wij hebben geen opvatting over wat nu precies een evenwichtige vermogensverdeling is. Het kabinet maakt daar verder geen politieke keuzes in. Wat mevrouw Leijten voorstelt, is natuurlijk een ordinaire lastenverzwaring.

Mevrouw Leijten (SP):
Een ordinaire lastenverzwaring waar dit kabinet ook goed in is. De btw wordt verhoogd van 6% naar 9%. Daar hebben juist mensen met gewone inkomens die het meeste geld uitgeven aan gewone boodschappen, het meeste last van en die rijkste mensen niet. Dus als je zegt "wij zijn tegen lastenverzwaring", moet die btw-verhoging ook van tafel. Maar mijn vraag ging hierom. Als wij een taart hebben, dan is twee derde van die taart voor 10% van onze bevolking. Zij betalen daar een stuk minder belasting over dan de gewone werkenden. Zou het dan niet eerlijk zijn, als u geen opvatting heeft over de vermogensverdeling, dat wij daar iets van belasting op gaan heffen?

Minister Rutte:
Bezitsvorming heeft natuurlijk ook te maken met allerlei keuzes die mensen in hun leven maken. Het is deels toeval, deels geluk, maar deels ook hard werken. Het kabinet is niet tegen succes, anders dan de SP misschien. Wij zijn niet tegen succes. Wij zijn er ook niet op tegen dat mensen bezitsvorming hebben, dat mensen een appeltje voor de dorst opbouwen. Het grootste deel van de vermogens in Nederland heeft natuurlijk de omvang van een flink appeltje voor de dorst, maar het zijn geen bizarre bedragen.

Overigens wat zij over de btw zegt, klinkt retorisch interessant, maar het maakt onderdeel uit van een bredere belastingherziening die per saldo is gericht op lastenverlichting.

Mevrouw Leijten (SP):
Ik hoor deze minister-president al twee jaar op rij zeggen dat de koopkracht erop vooruitgaat, maar dat merken we nog niet. De lonen blijven achter. Daar doet hij niks aan. Hij heeft er geen opvatting over dat twee derde van de koek in handen is van 10% van ons land en dat die 10% minder belasting betaalt dan die andere 90%. En hier zien we het echte probleem van dit kabinet. Ik had toch zo gehoopt dat er enig voortschrijdend inzicht zou zijn bij deze minister-president, want hij zei dat armoede niet bestaat, maar het kabinet presenteert vandaag de aanval op armoede en de schuldenproblematiek. Dat is hartstikke goed. Armoede bestaat dus wel. Ik zou toch willen dat hij ook iets aan die vermogenskloof gaan doen. Wij zullen gewoon voorstellen doen, want als het kabinet niet wil, dan wil de Kamer misschien wel.

Minister Rutte:
Mevrouw Leijten moet natuurlijk wel het hele verhaal vertellen. In de eerste plaats hebben we een progressief belastingstelsel voor de inkomstenbelasting. Dat betekent dat mensen die meer verdienen ook meer belasting betalen. Ten tweede slaagt dit kabinet erin om de inkomensverschillen kleiner te maken. De ginicoëfficiënt daalt bij dit kabinet; die neemt niet toe, maar daalt bij dit kabinet. U moet ook het hele verhaal vertellen.

De voorzitter:
Ik stel voor dat u verdergaat.

Minister Rutte:
Ik ga verder, voorzitter, maar vanuit mijn ooghoek zie ik mevrouw Leijten staan.

Mevrouw Leijten (SP):
Net werd al gezegd dat wij tegen succes zouden zijn. Ik vind dat iemand die een gewone baan heeft en helemaal niet die draagkracht of 10% van het vermogen heeft ook succes mag hebben. Dat was al flauwekul van de minister-president. Hij zegt nu dat ik niet het hele verhaal vertel, maar dat is onzin. Ik heb het over vermogensverdeling. Ik heb het niet over de inkomensverdeling. Ik heb het over de vermogensverdeling. En daar kan de minister-president niet van weglopen.

Minister Rutte:
Ja, maar je moet toch wel naar het geheel kijken, lijkt mij. En dan stel ik vast dat dit kabinet de inkomensverschillen verkleint en dat het bovendien in stand houdt ...

De voorzitter:
Gaat u verder.

Minister Rutte:
... dat de mensen die meer verdienen, ook meer belasting betalen, ook bij een stelsel dat uiteindelijk uitkomt op twee schijven.

De voorzitter:
Gaat u verder.

Minister Rutte:
Ja, voorzitter. Een paar zaken nog.

Om te beginnen was er een vraag gesteld over de woningmarkt. Als je de monitor bekijkt, dan blijkt dat Nederland relatief slecht scoort op het percentage van het besteedbaar inkomen dat wordt besteed aan wonen. Maar je ziet ook dat Nederland in de Europese Unie koploper is op het gebied van tevredenheid met de woning en dat het de grootste tevredenheid kent met de woonomgeving. Wat zijn we aan het doen? De minister van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties, mevrouw Ollengren, werkt samen met medeoverheden en andere stakeholders aan een nationale woonagenda. Daar is vandaag het een en ander over naar buiten gekomen; ik zag het net op het net verschijnen. In die woonagenda spreken de partijen af om het woningtekort terug te dringen en oog te hebben voor de kwaliteit van de woningen maar ook voor de woonomgeving. Die samenwerking met andere bestuurslagen is hierbij vitaal, omdat oplossingen alleen op lokaal niveau gevonden kunnen worden en vaak maatwerk vereisen. Daarom is afgesproken dat 100 miljoen wordt vrijgemaakt voor de stimulering van verduurzamingsinvesteringen door corporaties.

We nemen maatregelen om het aanbod aan middenhuurwoningen te vergroten, zodat voor alle huishoudens in Nederland wonen betaalbaar blijft. Gemeenten krijgen ook instrumenten om in de ruimtelijke ordening te sturen op het aanbod van middenhuurwoningen. En, uiteraard, wordt met de Omgevingswet gewerkt aan een vereenvoudiging en stroomlijning van het omgevingsrecht, wat onder andere moet leiden tot snellere procedures.

Dit zal echt niet overnight alle problemen oplossen, maar de ambities van maatschappelijke partijen en het kabinet op het gebied van het aantal woningen dat moet worden gerealiseerd, de kwaliteit en de woonomgeving — die zijn ook vandaag naar buiten gekomen — geven denk ik wel het vertrouwen dat we op dit punt met elkaar stappen kunnen gaan zetten.

De heer Nijboer (PvdA):
Ik ben het met de premier eens dat dit niet de problemen op de woningmarkt zal oplossen. Sterker nog, in mijn inbreng zei ik dat het kabinet ook een aantal maatregelen neemt — een aantal maatregelen zijn goed; er moet meer worden gebouwd — die het bevorderen van de betaalbaarheid en het aantal woningen stokt en moeilijker maakt. Ik noem de bezuiniging op de huurtoeslag en de honderden miljoenen aan belastingverzwaring voor de woningcorporaties. De enige brievenbussen waar wel echte mensen achter zitten, worden gepakt door de brievenbusmaatregel van staatssecretaris Snel. Kortom: is de minister gelet op de monitor bereid om de maatregelen die echt knellen nog eens tegen het licht te houden, zo van "zouden we dat wel moeten doen, is dat niet onverstandig"?

Minister Rutte:
Nee. Overigens, dit is een terugkijkdebat en dat was een vooruitblikvraag. Maar nee, het kabinet is niet voornemens om de voornemens terug te nemen. Het is wel voornemens om de ambities te realiseren en daartoe ook de door mij net geschetste maatschappelijke initiatieven.

De heer Nijboer (PvdA):
Ja, maar als eigenlijk het enige wat het kabinet met de data en analyses in de Monitor Brede Welvaart wil doen, het nog een keer voorlezen van het regeerakkoord is, dan schieten we natuurlijk niks op. Daaruit komt heel duidelijk naar voren dat de betaalbaarheid vooral voor de huurders — dus meer dan voor kopers, al valt het voor 50-minners nog niet mee om een huis te kopen — echt een groot probleem is. Het kabinet zegt eigenlijk: daar doen we niks aan, behalve wat we in het regeerakkoord hebben afgesproken. Eigenlijk werkt dat tegen die betaalbare huurwoningen in. Dat is onverstandig.

Minister Rutte:
Daar ben ik het dus echt niet mee eens. Wel zie ik dat niet elke maatregel precies, onmiddellijk en een-op-een bijdraagt aan het oplossen van problemen. Er worden ook maatregelen genomen met andere doelstellingen. Maar in zijn geheel bekeken is het woningmarktbeleid van het kabinet, dat volgens mij overigens een logische voortzetting is van het beleid dat de vorige coalitie van Partij van de Arbeid en VVD heeft gevoerd, erop gericht om ervoor te zorgen dat er, nu het land uit de crisis is, voldoende huizen van voldoende kwaliteit worden gebouwd in een kwalitatief voldoende woonomgeving. De nadruk ligt daarbij op de vraag hoe wij voldoende woningen kunnen vinden voor wat ik nu maar even "de middensector" noem, dus de middenhuurwoningen, omdat juist ook daar zich een probleem voordoet.

De heer Nijboer (PvdA):
"Niet elke maatregel draagt daar wellicht aan bij". Dat is een beetje ruttiaans voor "het werkt het echt tegen". En dit is echt geen voortzetting van het beleid van het afgelopen kabinet. De huurtoeslag is keer op keer verhoogd; daar wordt nu gewoon op bezuinigd. De VVD had in haar verkiezingsprogramma voor een paar miljard aan extra bezuinigingen op woningcorporaties staan. Ze heeft voor een belangrijk deel haar zin gekregen, terwijl de woningcorporaties toch die betaalbare woningen moeten bouwen. En als ik dan naar de Monitor Brede Welvaart en naar de grote problemen van deze tijd kijk, werp ik dat het kabinet voor de voeten. Doe daar dan wat aan!

Minister Rutte:
Maar kijk naar de berichten van vandaag. Dat doen wij dus. Er is de ambitie om 75.000 huizen per jaar te bouwen, vandaag gezamenlijk uitgesproken door maatschappelijke partijen. De verhuurdersheffing is ingevoerd door het vorige kabinet; daar kan de heer Nijboer niet voor weglopen.

De heer Van Rooijen (50PLUS):
Voorzitter. We hebben het over de woningnood en de woningproductie. De woningnood is groot, de productie is te laag. Dat is vooral een probleem voor mensen, jongeren, die een huis willen kopen. De markt van de middenhuur is een probleem, maar de woningen zijn ook heel duur, met name doordat de prijzen stijgen, maar ook door die 100%-aflossingsplicht in 30 jaar. Aan het slot van het nachtelijke debat over de afschaffing van de wet-Hillen, dus over die aflosboete, heb ik het laatste kwartier van mijn lange betoog, 's nachts om een uur of een, bepleit om te bekijken of we die 100% niet zouden kunnen terugbrengen tot 75% of nog wat minder, om daarmee het aflossingsbestanddeel van de jaarlijkse vaste lasten voor starters en jonge kopers te verlichten. De EIB heeft destijds berekend dat die 100%-verplichting eigenlijk een klap voor de woningmarkt is, en dat een verandering als een forse verlaging van die 100%, een geweldige impuls aan de woningmarkt zou geven. Wil de minister-president of anders de minister van Financiën hierop in deze of in de volgende termijn reageren?

Minister Rutte:
Dat debat is hier inderdaad gevoerd. Ik was daar zelf niet bij, maar ik herinner mij de beelden van de heer Van Rooijen met zijn zonnebril. Hij zag er toen nog jonger uit. Mijn complimenten voor hoelang hij het volhield. Maar dat debat is hier natuurlijk gevoerd. Het kabinet neemt een geheel aan maatregelen. Kijkt u naar wat dit kabinet doet op het terrein van de hypotheekrenteaftrek. Wij nemen onze maatregelen, waarvan wij denken dat ze noodzakelijk zijn, in samenhang met het bredere fiscale beleid en fiscale pakket van het kabinet. Het is mijn overtuiging dat dat een uitgebalanceerd pakket is, gericht op de hypotheekrenteaftrek, op woningen in het middensegment, maar ook op de bredere fiscaliteit; zie de ruimte die ontstaat om de belastingen per 1 januari fors te verlagen. Dat laatste is mede door de btw-maatregel, maar er komt de komende jaren ook een grotendeels netto lastenverlichting aan van 5 tot 6 miljard, te beginnen op 1 januari aanstaande. Dat is in zijn samenhang een goed pakket. Tel daarbij op het feit dat het beleid dat wij landelijk moeten voeren, voor een deel ook het mobiliseren van maatschappelijke partijen en organisaties is. Dat lijkt te gaan lukken en daar ben ik ontzettend blij om.

De heer Van Rooijen (50PLUS):
Maar eigenlijk was mijn vraag of de minister-president, dus dit kabinet, ook bereid zou zijn om te kijken wat de voor- en nadelen, dus de budgettaire effecten, zijn van het eventueel verlagen van die verplichte 100%-aflossing naar een aanzienlijk lager percentage. Daarover is toen ook door GroenLinks een motie ingediend. Dat kan de betaalbaarheid voor jonge starters op deze steeds duurdere markt, want de rente zal ook wel wat gaan stijgen, namelijk aanzienlijk verlichten. Bovendien zal het een geweldige impuls geven aan de bouwproductie. Misschien hadden we dat vijf jaar geleden, in de crisis, al moeten doen. Is de minister-president bereid om daar eens naar te kijken, ook gelet op de motie van GroenLinks?

Minister Rutte:
Wij doen daar geen voorstellen voor als kabinet. Dan vind ik het altijd ingewikkeld om allerlei dingen te laten uitrekenen. De Kamer kan zelf ook wat laten uitrekenen. Is het dan niet raadzamer dat de Kamer zelf rechtstreeks aan het Centraal Planbureau vraagt om dat uit te rekenen? Want anders gaat het kabinet dat doen. Dan worden wij een soort wetenschappelijk bureau dat allerlei varianten uitrekent waar we zelf niet voor zijn.

De heer Van Rooijen (50PLUS):
Ik vind dit eigenlijk geen antwoord. Ik denk toch dat we van het kabinet, van u, mogen verwachten dat u, als wij vragen om nader onderzoek, de bal niet terugspeelt met: dat kunnen jullie zelf ook wel doen.

Minister Rutte:
Ik weet niet wanneer die motie is ingediend en is aangenomen, en of erop gereageerd is. Maar dan wil ik haar liever even laten liggen bij de vakminister. Mijn eerste reactie is: als wij het zelf niet van plan zijn, gaan wij ook geen berekeningen doen. Blijkbaar is er net een motie over aangenomen. Dat kan. Daar moet nog op gereageerd worden, toch?

De voorzitter:
Waarschijnlijk weet de heer Snels waar het precies over gaat, als het gaat over de motie?

De heer Snels (GroenLinks):
Jazeker. Ik kan het even toelichten. Het was mijn eerste aangenomen motie, samen met Elbert Dijkgraaf van de SGP. Het was dus ook wel een opmerkelijke coalitie. Die vroeg het kabinet om eens te verkennen wat het zou betekenen, zeker voor de woonlasten en het spitsuur van het leven, als je die 100%-aflossingsverplichting zou verminderen, omdat mensen juist aan het einde van hun carrière veel meer zouden kunnen betalen.

Minister Rutte:
De heer Hoekstra gaat er zo op in.

De heer Snels (GroenLinks):
Het kabinet heeft gezegd dat het dit gaat verkennen.

Minister Rutte:
Nou, dat is toch mooi? Waarom vraagt u het mij dan, als u het al binnen hebt?

De voorzitter:
Dus daar zal de minister van Financiën op ingaan, begrijp ik?

Minister Rutte:
Blijkbaar hebben we het al toegezegd. Nog beter. De minister van Financiën is weer schappelijker dan ik. Helemaal goed.

De voorzitter:
Gaat u verder.

Minister Rutte:
Voorzitter. Nog een paar dingen. De vraag over de Defensie-uitgaven. De besteding van de extra middelen die Defensie krijgt, is uiteraard opgenomen in de Defensienota. Een en ander wordt gebruikt voor middelen, mensen, maar ook voor manieren. Dan gaat het dus om de vraag hoe je dingen doet. Welk instrument heb je daarvoor nodig? Aanstaande maandag is daar een notaoverleg over met de Tweede Kamer.

De heer Slootweg heeft een vraag gesteld over de bedrijfsvoering bij Defensie. Daarbij was blijkbaar de gedachte dat de vorige minister de extra financiële ruimte vooral benutte voor verbetering van de haperende bedrijfsvoering en niet voor versterking van de basisgereedheid. Mijn reactie is dat je die twee niet los van elkaar kunt zien. Als de bedrijfsvoering niet goed functioneert, heeft dat onmiddellijk consequenties voor de gereedheid. De Algemene Rekenkamer constateert in het Verantwoordingsonderzoek 2017 dat de eerste tekenen van herstel nu, gelukkig, ook zichtbaar zijn. Defensie investeert een deel van de extra middelen in veiligheidsfunctionarissen en logistieke functies. Die waren bij eerdere bezuinigingen, zoals bekend, geschrapt.

Uiteraard is de Defensienota geen eindpunt, maar een stap die past binnen de lange lijnen die zijn uitgezet, ook binnen onze internationale afspraken. Alles is nu gericht op het uitvoeren van deze maatregelen, ook op het gebied van de ondersteuning. Het ministerie van Financiën helpt daarbij vanuit zijn kernverantwoordelijkheid, door een doelmatige en doeltreffende besteding van de overheidsmiddelen te borgen en daarbij dus ook de bestedingsplannen goed te keuren, als ook door het uitvoeren van onderzoeken, bijvoorbeeld het onderzoek dat onlangs is uitgevoerd naar het verbeteren van het investeringsbeheer en het ibo Zicht op gereedheid, dat is verschenen in 2017.

Dan heeft het CDA, dezelfde heer Slootweg, een vraag gesteld over veiligheid. Hoe kijkt de minister aan tegen versterking van kennis op dit punt bij de huidige planbureaus? Er was immers een gedachte over een apart planbureau voor de veiligheid. Zou je dat bij de bestaande planbureaus kunnen onderbrengen? Ik denk dat we het met elkaar eens zijn dat het belang van een goede kennisbasis buiten kijf staat. De departementen die zich bezighouden met veiligheid, beschikken over een kennisbasis die in stand wordt gehouden door een scala aan kennisnetwerken die zij tot hun beschikking hebben. Kennisinstellingen en maatschappelijke organisaties zijn natuurlijk ook gelieerd met en verbonden aan de academische wereld. Ik denk niet dat het goed zou zijn om een nieuw planbureau op te richten, maar ik denk dat het goed is om ons vooral te richten op versterking van de huidige kennisinfrastructuur, onder meer door een gezamenlijke onderzoeksportefeuille. Die kan dan voortbouwen op een aantal kennisprogrammeringstrajecten die op dit moment interdepartementaal lopen, in samenwerking met externe partners. Daarbij zullen ook al die relevante departementale partners worden betrokken. De raakvlakken met de huidige planbureaus zijn tot op zekere hoogte beperkt, maar zij worden er waar mogelijk bij betrokken. Ik zou willen waken voor het opzetten van een nieuw planbureau — dat was geloof ik ook niet de vraag die gesteld werd — want dan heb je over een aantal jaren weer een opruiming van planbureaus, terwijl we volgens mij net een mooie balans gevonden hebben.

Voorzitter. De heer Slootweg vroeg ook of we nu op de goede weg zijn voor wat betreft de financiën en de verantwoording van het ministerie van JenV. Als je kijkt naar wat JenV doet met het programma "Justitie en Veiligheid verandert", dat al een tijdje loopt en is geïnitieerd door de huidige secretaris-generaal, dan denk ik dat je moet vaststellen dat mede daardoor het ministerie er in de afgelopen paar jaar in geslaagd is om de onvolkomenheid met voorrang weg te werken. Ook het voorafgaand toezicht door de minister van Financiën is daardoor aanzienlijk verminderd. De controlfunctie is in 2017 naar het oordeel van de Algemene Rekenkamer dusdanig verbeterd dat deze onvolkomenheid ook is vervallen. Uiteraard zullen er altijd mee- en tegenvallers blijven voorkomen. Dat zal dan uiteraard ook aan de Kamer worden gemeld. Maar mijn waarneming is dat het programma "JenV verandert" dat gestart is, en dat zich richt op cultuurwijziging en op wijzigingen in de dagelijkse processen, succes begint te krijgen. Dit soort programma's moet je ook even een paar jaar de kans geven.

Voorzitter. Bij de sluiting van politiebureaus is het zo dat tot en met 2025 het aantal locaties van politiebureaus met 60 wordt verminderd, waarbij uiteindelijk wordt toegewerkt naar een landelijk dekkend netwerk van circa 575 politielocaties. Dat is nog geen 10% minder dan het huidige aantal. Dat aantal daalt dus wel, maar iets minder dan 10%. Het is uiteraard afhankelijk van de marktomstandigheden wat de verkoop van die vrijvallende politiebureaus dan oplevert. Het dichter bij de burger functioneren is onderdeel van het gesprek, ook in de regio's. De waarde van het dichterbij functioneren van de politie is niet zomaar te kwantificeren in euro's. Daarom is het ook niet mogelijk om daar nu een nieuwe berekening voor te maken. Deze vraag was van mevrouw Leijten van de SP.

Er is ook een vraag gesteld door de heer Stoffer van de SGP over de politie. Hij zegt: bij de politie is er de afgelopen jaren extra geïnvesteerd. De SGP zegt: ook hier zou de verantwoording beter kunnen en moeten. Ze zijn benieuwd of met het extra geld wel het beoogde resultaat is behaald. Het antwoord daarop is dat er naar aanleiding van het rapport "Personeel en middelen voor de politie" flink is geïnvesteerd, met als beoogd resultaat de bestaande taken uit te kunnen voeren. Dat zie je nu ook terug in de meerjarenraming en in de begroting, maar ook in de verantwoording van het ministerie van Justitie en Veiligheid, denk ik. Andere investeringen van zowel dit als het vorige kabinet beogen als resultaat een verbetering op de volgende gebieden: uitbreiding van capaciteit, opleiding, kwaliteitsverbetering en toerusting. De rapportage daarover vindt plaats aan de Kamer in de jaarverantwoording door de politie. Ook wordt de Kamer uiteraard geïnformeerd via afzonderlijke brieven, bijvoorbeeld over de Dienst Speciale Interventies, de DSI.

Bij de politie wordt verder getracht het verband tussen effecten, resultaten, activiteiten en middelen zichtbaar te maken via een aantal pilots, de zogenoemde ERAM-pilots. De thema's van deze pilots zijn de aanpak van ondermijning, cybercrime en radicalisering.

Voorzitter, ik denk dat ik de vragen over politie en Defensie zo beantwoord heb. Alle overige vragen liggen op het terrein van de minister van Financiën.

De voorzitter:
Zij het dat de heer Tony van Dijck nog een vraag heeft.

De heer Tony van Dijck (PVV):
Het valt me op dat de minister-president helemaal niet ingaat op de koopkrachtontwikkeling van 2017. Dat was een forse tegenvaller. Alle Kamerleden hebben zo'n beetje gezegd: het mag dan wel goed gaan met de economie en het geld klotst tegen de plinten bij de minister van Financiën, maar de mensen in het land ...

De voorzitter:
Meneer Van Dijck, ik begrijp dat de minister van Financiën daarop ingaat.

Minister Rutte:
Alle antwoorden komen eraan.

De voorzitter:
U heeft die vraag al gesteld, meneer Van Dijck, dus u hoeft die niet nog een keer te herhalen.

De heer Tony van Dijck (PVV):
Oké, maar dit is een chefsache, dus ik wil toch even wat van de minister-president horen. Hij stort hier namelijk een spin uit over de Nederlandse bevolking: alsof er lastenverlichting plaatsvindt in deze kabinetsperiode. Daar wil ik nu een klip-en-klaar antwoord op hebben, want de staatssecretaris schrijft ons naar aanleiding van vragen: deze kabinetsperiode vindt er uiteindelijk een lastenverzwaring plaats van 3,4 miljard in 2021. In het basispad zit een lastenverzwaring van 9 miljard. Het kabinet zet daar 6,5 miljard aan lastenverlichting tegenover. De burgers in het land krijgen per saldo een lastenverzwaring van 3,4 miljard voor hun kiezen. Kan de minister-president nu eindelijk een keer het eerlijke verhaal vertellen? Hij presenteert zich als de man van de lastenverlichting, maar per saldo is hij ...

De voorzitter:
De minister-president.

Minister Rutte:
De minister van Financiën gaat hierover. Zo is onze rolverdeling. Ik ga er dus verder niet op in.

De heer Tony van Dijck (PVV):
Dan moet u ook nooit meer in uw mond nemen dat de lasten worden verlicht in deze kabinetsperiode, want dat is ronduit een grote leugen en een loze belofte. Zo kennen we u weer.

Minister Rutte:
Nou, daar zullen we nog eens naar kijken. Ik denk niet dat het zo is.

Mevrouw Leijten (SP):
Mijn vraag ging specifiek over de ICT-problemen. Zo had ik het over het lek dat er drie jaar was bij de Rijksdienst Caribisch Nederland, de achterdeur die openstond. Over de aanhoudende problemen met ICT bij de rijksoverheid heb ik vragen gesteld aan de minister-president, omdat hij er destijds al zat en omdat dit wel een voortdurend punt van kritiek is. Ik zou toch willen vragen of hij daar nog op wil ingaan.

Minister Rutte:
Nee, ook daar gaat de minister van Financiën op in. Zo is de rolverdeling.

Mevrouw Leijten (SP):
Maar ik mag toch wel aan de minister-president vragen hoe hij reflecteert op een achterdeur die drie jaar openstond, waar voor gewaarschuwd is? Er kon gewoon, door wie dan ook, gerommeld worden in onze rijksoverheid. Daar is deze minister-president toch verantwoordelijk voor? Voelt hij zich daar niet verantwoordelijk voor?

Minister Rutte:
Ik voel mij voor alles verantwoordelijk, maar we hebben in het debat een rolverdeling en daar houd ik aan vast.

Mevrouw Leijten (SP):
Ik vind het echt bizar. Pronken met mooie dingen als het kan, maar met de grote flaters stuur je een nieuwe minister van Financiën op stap, terwijl je zelf verantwoordelijk bent voor wat er is gebeurd in de afgelopen acht jaar.

De voorzitter:
Ik geef het woord aan de minister van Financiën.

Minister Hoekstra:
Voorzitter, dank u wel. Voordat ik inga op de vragen die gesteld zijn, zeg ik dat ik als minister van Financiën dit debat grote waarde toeken, gegeven wat wij vandaag doen. Vandaag gaat het om controle op de uitvoerende macht, op het kabinet dus. Dat is een van de belangrijkste taken van het parlement in een democratie. Zoals ik vorige week al gezegd heb, is het natuurlijk waar dat ik slechts 67 dagen minister van Financiën ben geweest in het vorige kalenderjaar. Ik geloof dat de heer Azarkan het heeft nagerekend en dat hij op 66,5 dagen kwam. Maar dat betekent natuurlijk niet dat ik hier niet ten volle ook verantwoordelijkheid wil nemen.

Vorige week was er natuurlijk veel goed nieuws te melden. Dat heeft de Rekenkamer ook onderschreven. Er is een zeer hoge rechtmatigheid als het gaat om de uitgaven en de inkomsten. De Rekenkamer nam daarbij de woorden "ongeëvenaard hoog" in de mond. Er is ook sprake van een zeer sterke economie en van een sterk dalende schuld. Maar er zijn ook zaken die niet goed gaan of die minder goed gaan. Daar heeft de Kamer terecht veel vragen over gesteld, zowel mondeling als schriftelijk.

De voorzitter:
Misschien kunt u ons meenemen in hoe u uw betoog heeft opgebouwd.

Minister Hoekstra:
Daar was ik net bij aangekomen, voorzitter.

De voorzitter:
Oké, dan is dat prima.

Minister Hoekstra:
Ik wilde net zeggen dat er een indrukwekkende hoeveelheid vragen is afgevuurd, ook weer tijdens het debat. Dan heb ik het uiteraard niet alleen over de kwantiteit maar ook over de kwaliteit. Ik wil het als volgt doen: 1. de overheidsfinanciën, 2. de dingen die de Rekenkamer heeft gezegd over ICT, 3. de doelmatigheid, 4. de Belastingdienst, 5. de koopkracht en 6. een rijk geschakeerd bakje overig. Maar eerst bedank ik, in navolging van de heer Nijboer, de Rekenkamer en het CBS voor wat zij hebben gedaan in de afgelopen maanden.

Voorzitter. Ik begin dus met punt 1, de overheidsfinanciën. Veel leden hebben verwezen naar de economie, naar de werkloosheid die vorig jaar en dit jaar nog verder is gedaald, de groei van 3,2% en de begroting die er goed uitziet. Dat is allemaal waar. Er gaat veel goed in de economie, maar ik wil er wel bij aantekenen dat we een zeer open en ook zeer volatiele economie hebben. Gaat het goed in de wereld en in Europa, dan gaat het zeer goed in Nederland, maar we kunnen ons uit het recente verleden ook nog het tegenovergestelde herinneren.

De heren Slootweg, Tony van Dijck en Van der Linde vroegen nog specifiek: gaat het nou goed met de schatkist? Het eerlijke antwoord is "ja en nee". Het gaat beter. Daarbij zijn we deels geholpen door een zeer lage rente. De heer Van Rooijen vroeg: waardoor komt het nou? Het komt natuurlijk door de balans tussen inkomsten en uitgaven, en het komt ook door de hele lage stand van de rente. Het is toch goed om te memoreren dat we ook vorig jaar nog meer dan 6 miljard aan rente hebben betaald en dat we nu net iets onder de 60% zitten, 57% om precies te zijn. Voor de crisis was dat 43%. In dat licht merkte de heer Sneller terecht op dat toekomstige generaties geen stem hebben en dat we die zeker moeten betrekken bij onze afwegingen.

De heer Snels vroeg vervolgens naar die 1,4 miljard onderuitputting, of dat allemaal meevallers waren en of dat bedrag volledig is te amenderen. Volgens mij hebben wij daarover eerder ook al van gedachten gewisseld. De heer Snels weet volgens mij ook dat die eindejaarsmarge van 1% gewoon meegenomen kan worden. Dat is juist om die najaarskoorts, die decemberkoorts te verkleinen en te zorgen dat dat geld beschikbaar blijft. Het staat de Kamer vrij om amendementen in te dienen. Ik wil daar nog iets bij zeggen richting de heer Slootweg, die specifiek naar IenW en Defensie vroeg. Daar hebben we een specifieke afspraak mee, omdat het daar vaak om langjarige projecten gaat, waardoor dan ook veel hogere bedragen kunnen worden meegenomen. Dat is juist om ervoor te zorgen dat men daar op een verstandige manier projecten kan plannen.

In diezelfde categorie vroeg de heer Stoffer naar de graanschuren van koning Josef en of die niet nog voller zouden moeten. Ik denk inderdaad dat we zeer terughoudend moeten zijn bij het laten postvatten van de gedachte dat we nu opeens geld over zouden hebben. Het ziet er nu heel mooi uit, maar zoals ik net al zei: we zitten wat betreft de totale schuld op een heel ander punt dan voor de crisis, en de rentelasten van ruim 6 miljard zijn nu onder andere zo laag vanwege de lage rente. Gaat het straks minder goed met de economie en gaat die rente omhoog, dan gaat het geldbedrag dat we aan rente kwijt zijn per jaar ook dramatisch omhoog.

De heer Baudet vroeg of we extra beleid hebben gevoerd om die staatsschuld lager te laten uitpakken. Dat is niet het geval. De heer Baudet is ongetwijfeld bekend met het trendmatig begroten; dat is beleid dat het vorige kabinet voerde en dat ook dit kabinet voert.

Dan vroeg de heer Nijboer nog naar het gasgebouw. Hij vroeg ook naar dat bedrag van die 50 miljard die we in de grond hebben zitten. Dat is inderdaad, daar heeft hij gelijk in, de inschatting van de totale waarde van het niet-gewonnen gas uit het Groningenveld. Ik probeer het zo precies mogelijk te zeggen. Op basis van de huidige afspraken ontvangt de Staat 85% tot 90% van de opbrengst. De NAM is en blijft als exploitant aansprakelijk voor schade als gevolg van de aardbevingen. Op dit moment is het kabinet in onderhandeling met Shell en Exxon over de nieuwe vormgeving van het gasgebouw. Daar kan en wil ik niets over zeggen, want anders loop ik collega Wiebes echt voor de voeten. Ik vermoed dat de heer Nijboer nog inzicht wilde hebben in wat wel binnenkort komt, maar nog niet vandaag, namelijk de Voorjaarsnota. Het siert hem natuurlijk dat hij mij toch vast een antwoord probeert te ontfutselen. Hij is overigens niet de enige, maar daar moet ik toch nog even pas op de plaats maken.

De voorzitter:
De heer Nijboer.

De heer Nijboer (PvdA):
Het laatste is wel een beetje lastig omdat er gelekt is, in ieder geval niet door de oppositie. Er liggen afspraken op straat die niet van ons komen. Ik heb nu wel zoveel ervaring dat ik denk dat ze met zekerheid waar zullen zijn, anders werden ze niet zo breed bevestigd. Maar mijn vraag gaat over die 50 miljard die in de grond blijven. De minister is daar helder over. 85% tot 90% zou staatsinkomen zijn. De minister heeft straks besprekingen. Wil hij uiteenzetten, voordat die besprekingen zijn afgerond, wat de verhouding is met die gaswinning tot die 50 miljard, tot 2030? Er blijft gas voor 50 miljard in de grond, maar daar zit natuurlijk veel meer. Wat zijn de afspraken? Wat is de verhouding tussen wat de Staat krijgt tot die tijd, tot 2030, van die opbrengst — dat is ook 85% tot 90%, maar hoeveel is dat dan? — en wat die bedrijven krijgen? Dan kan de Kamer pas beoordelen wat nu de afspraken zijn, wat de nieuwe afspraken worden en wat daar de financiële consequenties van zijn.

Minister Hoekstra:
Even voor de goede orde, dat punt over het lekken: de heer Nijboer is de laatste die ik daarvan beschuldig. Ik heb me er zelf ook groen en geel aan geërgerd. Dat zal de heer Nijboer wel van mij willen aannemen. Ik denk dat we daar als kabinet — we hebben er lang over nagedacht — echt een verstandig besluit over hebben genomen. We hebben gezegd dat we die gaskraan gewoon willen dichtdraaien, dus we willen ook na 2023 gewoon naar beneden. Daar zijn diverse prognoses voor en daar is de heer Wiebes mee aan de gang. Daar ga ik inzicht in geven — in ieder geval voor het deel waarvoor dat al kan — bij de Voorjaarsnota, maar tot dat moment moet ik de heer Nijboer echt nog even om geduld vragen.

De heer Nijboer (PvdA):
Als ik dat inzicht maar krijg. Die paar dagen daar gaat het me niet om.

Minister Hoekstra:
Voordat de heer Nijboer dan diep teleurgesteld weer bij mij terugkomt: we gaan dan in ieder een geval een deel van het inzicht geven. Ik vrees dat het op een deel van het gasdossier, ook vanwege de volatiliteit en de diverse onderdelen die erin zitten, nog een hele tijd zal duren voordat het definitief is uitgetrild en we het echt tot achter de komma helemaal met de Kamer kunnen delen, maar we zullen dat zo veel mogelijk doen en in de Voorjaarsnota zal ik daar in ieder geval voor een deel, wat betreft de kraan, inzicht in geven.

Voorzitter. Dat was blok 1, de begroting. Dan kom ik bij blok 2, alles wat de Rekenkamer heeft gezegd over ICT. Laat ik gewoon eerlijk zijn: het is terecht dat veel van de leden daar vragen over hebben gesteld. De rechtmatigheid — ik memoreerde dat al — is zeer hoog. Het aantal onvolkomenheden dat de Rekenkamer constateert gaat, als je daar langjarig naar kijkt, ook naar beneden, maar er zijn twee ernstige onvolkomenheden en er is een hele serie aan onvolkomenheden die te maken hebben met IT dan wel met IT-beveiliging. Dat is dus gewoon een onderwerp dat onze aandacht moet hebben.

Dan ben ik meteen bij een groot aantal vragen, onder andere van de heer Van der Linde. Hij vroeg in het bijzonder naar de motie van zijn collega Aukje de Vries en de afronding daarvan. Laat ik ook tegen de heer Van der Linde zeggen dat de minister van BZK, met wie ik nog contact heb gehad voor dit debat, en ik uw Kamer goed gehoord hebben. De Kamer vindt dat het kabinet zwaarder moet inzetten op ICT en informatiebeveiliging. Er is de afgelopen jaren veel gedaan. Het is ook waar dat het voor heel veel instellingen, privaat en publiek, razend ingewikkeld is om het goed te doen, en toch moet het bij de overheid nog beter. Het moet fundamenteel beter. Ik wil de heer Van der Linde toezeggen dat ik ook dit punt opneem met de minister van BZK. Zij zal na de zomer bij de Kamer terugkomen met heel specifieke nieuwe voorstellen rondom ICT en informatiebeveiliging.

De heer Van der Linde (VVD):
Dat is natuurlijk prachtig, maar mijn vraag ging wel iets verder. We weten dat ICT razend ingewikkeld is en dat we nooit alles meteen opgelost krijgen, maar die beveiliging is iets wat op een gegeven moment keihard bij ons terugkomt als daar iets misgaat. Ik zou gewoon de problemen die de Rekenkamer nu op beveiligingsgebied heeft gezien dit jaar opgelost willen hebben. Dat is dan niet alleen een zaak van de coördinerend minister. Daarvoor zijn alle afzonderlijke ministers voluit verantwoordelijk. Dat moeten we dus aan de vork zien te prikken.

Minister Hoekstra:
Dat ben ik zeer met de VVD, met de heer Van der Linde, eens. Ik denk dat wij, de minister-president en ik, het ook met deze intensiteit, de intensiteit waarmee de heer Van der Linde mij deze vraag stelt en ook anderen die vraag hebben gesteld, gewoon mee terugnemen naar de ministerraad, want hij heeft gelijk. Natuurlijk heeft de minister van BZK een overkoepelende verantwoordelijkheid, maar tegelijkertijd is het de verantwoordelijkheid van alle ministers afzonderlijk en dus ook van alle afzonderlijke secretarissen-generaal. Er moet gewoon meer op gebeuren. Dat ben ik met hem eens. Ik zal die aanmoediging ter harte nemen en ook bij de collega's neerleggen.

De heer Van der Linde (VVD):
Helpt het de minister als ik daar nog een motie over indien?

Minister Hoekstra:
Dat zijn van die vragen die je alleen maar met "it depends" kan beantwoorden, want dat hangt erg af van wat er in die motie staat. Laat ik die dan op z'n minst bekijken.

De heer Sneller (D66):
Even nog op dit punt, want misschien wordt de motie dan overbodig. Ik zou wel graag een briefje terugkrijgen waarin staat wat voor plan van aanpak eruit volgt als de minister het heeft besproken met zijn collega's in de ministerraad.

Minister Hoekstra:
Nadat ik het besproken heb, bedoelt u? Ja, dat lijkt mij niet meer dan redelijk. Ik denk dat het gesprek moet gaan over de vraag wat we er als kabinet in zijn algemeenheid aan gaan doen en wat de minister van BZK als haar systeemverantwoordelijkheid ziet. Ik kan natuurlijk maar ten dele voor haar spreken. Waar houdt de systeemverantwoordelijkheid op en begint de verantwoordelijkheid voor de individuele ministers? Zo heb ik in ieder geval de heer Sneller begrepen. Ik zou nog wel één waarschuwende opmerking willen maken richting de Kamer. Hoezeer ik het hiermee eens ben, een van de dingen die opvielen toen ik de rapporten van de Rekenkamer las, en ook als ik reflecteer op het gesprek dat ik met de president en leden van de Rekenkamer heb gevoerd, is het volgende. De onvolkomenheden die je aan je broek hebt, los je meestal niet in één jaar op. Het is denk ik zeer terecht dat de Kamer zegt dat het kabinet hier meer aan moet doen, maar ik wil niet de suggestie wekken dat alle ICT-problemen volgend jaar zijn opgelost. Dan komen we echt bedrogen uit, zelfs als we ons alleen zouden focussen op de informatiebeveiliging.

De voorzitter:
Gaat u verder.

Minister Hoekstra:
Dan vroeg de heer Nijboer nog hoe het kabinet aankijkt tegen het gebruik van algoritmes. Dat is een zeer logische en eenentwintigste-eeuwse vraag. De staatssecretaris van BZK doet hier onderzoek naar en zal de Kamer in de tweede helft van 2018 hierover informeren.

De heren Van der Linde, Slootweg, Sneller en Nijboer vroegen waarom we zo weinig ICT'ers aannemen en waarom er zo veel externe inhuur is. In de zomer van 2017 is er een onderzoek uitgevoerd naar de knelpunten met betrekking tot ICT-personeel. De Kamer is hierover in december geïnformeerd. Er zijn knelpunten. In de hele markt, ook in de private markt, is er schaarste van ICT'ers. Soms is de benodigde deskundigheid zo specialistisch dat de overheid deze mensen niet in huis heeft. Daardoor wordt de uitgavennorm voor externe inhuur soms overschreden.

In dat licht werd ook door de heer Van Rooijen gevraagd waarom we ICT'ers niet hoger inschalen. Waar hij gewoon gelijk in heeft, is het volgende. Aan het begin en in het midden van het loongebouw zijn er voor ICT'ers relatief beperkte verschillen tussen de publieke en private sector. Maar als je van het middensegment naar het hogere segment gaat, worden de verschillen voor vergelijkbaar werk soms 50%, 60%, 70%, oplopend tot 100%. Het zijn gewoon heel grote verschillen. Dat maakt zeker op een moment van schaarste in hoogconjunctuur dat de overheid het lastig heeft om mensen aan te trekken. Daar waar dat het geval is, gaat in ieder geval de Belastingdienst, maar volgens mij geldt het breder, onderzoeken hoe we het bestaande rijksinstrumentarium beter kunnen inzetten om aantrekkelijk te blijven als werkgever.

De heer Slootweg (CDA):
Een van de aanbevelingen van de Rekenkamer is om op essentiële functies toch vast personeel aan te trekken. Dat lees ik niet zozeer in de reacties van de ministers. Als dat niet kan in de markt, dan hebben we volgens mij een enorm punt. Er wordt dan toch aanbevolen om vast personeel aan te nemen en dat marktconform te doen. Kan dat dan? Daar wil ik graag een antwoord op hebben. De Rekenkamer zegt dat het eigenlijk moet kunnen. Is het nu moeilijk, maar kun je die mensen krijgen als je ze marktconform beloont, of zijn er zo weinig mensen dat het niet kan? Ik hoop dat de minister daar wat meer licht op kan laten schijnen.

Minister Hoekstra:
Ik denk dat de heer Slootweg erkent dat je binnen de IT heel verschillende functies hebt. Het maakt heel veel uit of mensen verstand hebben van application development of van infrastructuur of van welk specialisme dan ook. Hoezeer we ook willen dat we mensen op de eerste plaats zo veel mogelijk in vaste dienst nemen en er daarnaast zo veel mogelijk voor kiezen om mensen een redelijk, maar niet vorstelijk, salaris te betalen, denk ik dat de heer Van Rooijen wel op iets wijst waar de schoen wringt. Vandaar mijn opmerking net. De verschillen tussen de markt en de publieke sector zijn hier zeer groot voor zeer vergelijkbaar werk. Het werk van een ICT'er bij het Rijk lijkt veel op dat in de private sector. Dat is anders dan bijvoorbeeld bij een beleidsambtenaar, waarvan je kunt zeggen dat hij een heel ander type werk en een ander type verantwoordelijkheid heeft dan in de private sector. Ik kan daar dus geen generiek antwoord op geven. Ik denk dat we dit moeten meenemen en dat we daar ook over terug moeten rapporteren. Ik vrees dat het antwoord weleens ingewikkeld zou kunnen zijn. Zie ook mijn antwoord van net richting de heer Van Rooijen.

Dan kom ik op de vraag van mevrouw Leijten en anderen over de Rijkdienst Caribisch Nederland. Daarbij constateert de Rekenkamer inderdaad een ernstige onvolkomenheid. Ik denk dat hij daar zeer terecht de vinger op de zere plek heeft gelegd. Het is goed om te melden dat een diepgravende risicoanalyse heeft plaatsgevonden, dat er geen risico was op het gebied van toegang tot persoonsgegevens en dat er ook geen aanwijzingen zijn dat onbevoegden bij gegevens van bedrijven en burgers van de BES-eilanden zijn gekomen. Ik heb dat punt nog specifiek nagevraagd, omdat dit denk ik een heel terechte zorg is. Die had ik zelf ook toen ik me aan het inlezen was over deze onvolkomenheden.

Voorzitter. Dan ben ik bij blokje 3, doelmatigheid.

De heer Sneller (D66):
Ik heb in mijn termijn nog gevraagd hoe het nou kan gebeuren dat er bij Logius 50% externe inhuur is voor bepaalde taken, terwijl wij als Kamer een motie hebben aangenomen. Die heet in de volksmond, of in ieder geval hier in de Kamer, de motie-Roemer. Daarin is een veel lager percentage afgesproken.

Minister Hoekstra:
Die specifieke casus heb ik hier volgens mij niet bij de hand. Ik blader er nog even heel snel doorheen. Ik heb een globaal antwoord.

De heer Sneller (D66):
De tweede termijn is prima, maar ik zou het graag nog even willen horen.

Minister Hoekstra:
Ik wil graag specifiek zijn, juist omdat het percentage zoveel hoger is dan 10%. Daar kom ik dus nog even bij de heer Sneller op terug.

De voorzitter:
Ja, dat is goed. Gaat u verder.

Minister Hoekstra:
Ik ben bij een volgend onderwerp, dat ook mijn persoonlijke belangstelling heeft, zoals een deel van de Kamer inmiddels weet. Dat is namelijk doelmatigheid, of de effectieve besteding van middelen. Dat is een zeer terecht punt, dat de heer Sneller en een aantal anderen heeft opgebracht. Ik moet erbij zeggen dat het ook een razend ingewikkeld onderwerp is. Zoals de minister-president zo-even ook al zei, is het ingewikkeld om precies te meten wat beleid nou oplevert. Dat is nog afgezien van de vraag die de heer Snels stelde, namelijk: wat wil je überhaupt bereiken? Over dit onderwerp ga ik de Kamer nog voor de zomer een brief sturen, met daarin een aanzet voor een aanpak. Ik zou zelf ook heel graag met de Kamer in gesprek gaan over hoe we daar gezamenlijk in kunnen optrekken, voor zover dat kan gegeven onze verschillende verantwoordelijkheden. Er zijn vergelijkbare trajecten geweest in de jaren tachtig waarin kabinet, Kamer en in dat geval ook Rekenkamer in belangrijke mate samen optrokken. Is dat dan in de vorm van een rapporteurschap, zoals de heren Sneller en Snels dat vervullen ten aanzien van baten en lasten? Misschien wel. Misschien is het ook een andere formule. Daar zou ik eerlijk gezegd graag met de Kamer over in gesprek gaan, omdat ik denk dat dat bijdraagt aan het komen tot een goede stap voorwaarts. Vervolgens is de politieke weging echt weer aan de verschillende partijen. Dat bedoelt de heer Sneller denk ik ook.

De heer Sneller (D66):
De Rekenkamer heeft dit jaar een extra groot punt gemaakt van het geïntegreerd verantwoorden. We hebben het laatst in een commissiedebat ook gehad over de Operatie Inzicht in Kwaliteit. Ziet de minister ruimte om dat breder en misschien ook iets langjariger op te pakken, en dat dan te integreren in de andere elementen die verschillende sprekers genoemd hebben?

Minister Hoekstra:
Misschien wel. Dan is de vraag: op welke termijn? De Operatie Inzicht in Kwaliteit is misschien een beetje een misnomen, want je wilt niet alleen het inzicht maar je wilt ook wat aan de kwaliteit doen. We moeten er denk ik echt met elkaar voor zorgen dat we niet alles met alles verknopen en vervolgens net niks hebben. We moeten dus heel goed kijken hoe we ervoor zorgen dat we daar in de komende jaren stap voor stap resultaat in bereiken. Ik denk dat ik goed begrijp waar de heer Sneller naartoe wil. Ik wil dat graag meenemen, maar ik wil ervoor waken om te beloven dat wij dat volgend jaar al gerealiseerd hebben. Dat zou best eens heel erg lastig kunnen zijn op een dergelijke relatief korte termijn.

De heer Sneller (D66):
Dat snap ik heel goed. Daarom memoreerde ik ook de operatie Comptabel. Die operatie zou best zeven, acht of negen jaar kunnen duren. Daar zijn wij het dus allemaal over eens. Maar het zou juist motiverend en stimulerend kunnen werken als wij al dat perspectief hebben. Dan begrijpen wij allemaal dat het vervolgens even duurt.

Minister Hoekstra:
Volgens mij begrijpen wij elkaar dan.

De voorzitter:
Dat is ook fijn.

De heer Snels (GroenLinks):
Heel concreet dan. De heer Sneller en ik trekken op dit punt enigszins gelijk op ...

Minister Hoekstra:
Dat was mij opgevallen, voorzitter. De tandem is vertrokken.

De heer Snels (GroenLinks):
U wilt tempo maken; dan helpt het ook als je met zijn tweeën fietst.

De minister heeft toegezegd dat er een plan van aanpak komt bij de Operatie Inzicht in Kwaliteit. Daar wachten wij met spanning op. Maar dit gaat ook over een soort van visie die er zou moeten zijn op hoe wij de kwaliteit van de verantwoording zouden kunnen verbeteren. Zou de minister in het plan van aanpak ook naar al die andere puzzelstukjes kunnen kijken? Dat hoeft nog niet op alle punten helemaal doordacht te zijn, want het is een proces van lange adem. Bijvoorbeeld de Comptabiliteitswet 3.1 is van belang hierbij. Ik snap dat de minister zich wil richten op Inzicht in Kwaliteit, maar laat hij ook even kijken wat dit zou kunnen betekenen voor de aanpalende terreinen. Gewoon een visievorming en een debatontwikkeling. Laten wij er op die manier voor zorgen dat dit een stapje verder komt.

Minister Hoekstra:
Ik hoor het woord "visievorming". Ik kijk naar rechts en zie dat de minister-president ons op dit moment even heeft verlaten. Laat ik deze mogelijkheid niet aangrijpen om dingen toe te zeggen die ook hij zo-even niet heeft willen toezeggen. Volgens mij is dat gelet op de eenheid van kabinetsbeleid niet verstandig.

Wel ben ik het zeer eens met de heer Snels dat de Comptabiliteitswet en het ex ante willen toetsen wat wetgeving uiteindelijk oplevert, natuurlijk een heel wezenlijk onderdeel vormen. Ik wil er echter heel erg voor waken, juist omdat wij weten dat dit razend complex is en dat het antwoord vermoedelijk per ministerie en ook per beleidsterrein weer anders is, terwijl het ene relatief kortcyclisch kan en het andere eindeloos lang duurt, dat wij in deze fase overbeloven. Ik heb liever dat wij iets op de rit zetten waar wij de komende jaren met elkaar de vruchten van plukken — over de inhoud waarvan de Kamer vervolgens natuurlijk hartgrondig van mening mag verschillen, onderling en met het kabinet — dan dat ik nu iets beloof wat vervolgens in schoonheid sterft. Dat is mijn belangrijkste zorg bij de Operatie Inzicht in Kwaliteit.

De voorzitter:
Gaat u verder.

Minister Hoekstra:
In die categorie ook de vraag van de heer Azarkan of de systematiek van het verantwoord begroten geëvalueerd moet worden. De Rekenkamer heeft al aangekondigd dit jaar onderzoek te doen naar verantwoord begroten. Ik zou dat even willen afwachten. Misschien zit daar ook voor de heer Azarkan goed nieuws in.

De VVD vroeg nog naar de subsidies en de subsidieproblematiek bij VWS. Wie is er verantwoordelijk en welke problemen lossen wij op, en is er ook nog de mogelijkheid om terug te vorderen? Dat terugvorderen hangt natuurlijk erg af van de precieze juridische invulling van de subsidie. Daarom is het van belang dat vooraf een goede afweging en een goed ontwerp van de subsidieregeling worden gemaakt. Daarmee zijn wij weer teug bij het onderwerp waarover wij net in een interruptie van gedachten hebben gewisseld. In maart heb ik de Kamer al de kabinetsreactie gestuurd over het rapport IBO subsidies. Dat nemen wij over. Daarmee wordt het geld doelmatiger besteed. Dit blijft echter een aandachtspunt.

Er is een aantal vragen gesteld over baten en lasten. Volgens mij heeft het kabinet juist geprobeerd om een verstandige stap voorwaarts te zetten, maar wil het wel het hele proces richting 2020 stap voor stap doen. Als ik mij niet vergis, zijn er bijna 120 vragen binnengekomen van de Kamer over dit onderwerp. De kwaliteit van de beantwoording zou ik niet willen besmetten door er nu snel even iets over te zeggen. Ik vraag de heer Sneller en enkele anderen of zij zich erin kunnen vinden dat wij ervoor zorgen dat de antwoorden op die vragen voor eind juni bij de Kamer zijn — volgens mij zijn wij daar bijna mee klaar — dan kan dat allemaal in één moeite door. De Monitor Brede Welvaart heeft de minister-president gedaan. De puzzelstukjes van de heer Snels heb ik bij elkaar gelegd. De heer Van der Linde vroeg ook naar de puzzelstukjes. En de Comptabiliteitswet heb ik ook gehad.

Dan ben ik bij de heer Slootweg die vroeg naar beschut werk en hoe we dit beleid gaan verantwoorden. De middelen voor begeleiding van beschut werk zijn onderdeel van de integratie-uitkering sociaal domein. Voor gemeenten zijn die vrij besteedbaar. Gegeven de voorgeschiedenis van de heer Slootweg vermoed ik dat hij zich dat ook zeer realiseert. Wel zijn gemeenten per 1 januari 2017 verplicht om beschut werk aan te bieden naar behoefte. De actuele stand van zaken wat betreft het aantal adviezen voor beschut werk die door het UWV worden aangegeven, melden we regelmatig aan de Kamer. Het aantal plekken voor beschut werk dat gemeenten realiseren, wordt bijgehouden in de Statistiek Re-integratie door Gemeenten. Daar rapporteert de minister van SZW dan weer over. Voorzitter, dan ben ik volgens mij volledig geweest.

Dan vroegen meerdere partijen, de heer Slootweg van het CDA, maar ook de heren Bruins, Snels en Stoffer, naar het re-integratiebudget en hoe we ervoor kunnen zorgen dat we meer inzicht krijgen. Dat is een zeer terechte vraag, precies op het punt van: wat werkt er nou, los van wat je er politiek aan meningsverschillen over hebt? Ik heb het hier zelf met de collega van SZW over gehad. Hij is het ook zeer met de Kamer eens dat we daar inzicht in moeten krijgen. De verdeling van het re-integratiebudget in premiegefinancierde en begrotingsgefinancierde uitgaven wordt in zowel de ontwerpbegroting als in de departementale jaarverslagen gemeld. Ook in het UWV-jaarverslag is informatie over de uitgaven aan re-integratie te vinden. Zoals al is aangekondigd in de bestuurlijke reactie op het rapport van de Rekenkamer, moeten we kijken of deze informatie meer in samenhang kan worden gepubliceerd, want daar is, voorzichtig geformuleerd, ruimte voor verbetering.

De heer Snels (GroenLinks):
Dit zou zomaar weer een motie kunnen schelen.

Minister Hoekstra:
Daar ben ik voor, voorzitter.

De heer Snels (GroenLinks):
Dit is informatie die er allemaal is. Het zou qua opdracht niet zo heel ingewikkeld moeten zijn om die informatie te bundelen en het inzicht te verbeteren in het jaarverslag van volgend jaar. Kan de Kamer verwachten dat in het jaarverslag van volgend jaar het inzicht in de organisaties op afstand een stuk beter is dan dit jaar?

Minister Hoekstra:
Het is natuurlijk altijd prettig iets te beloven waar je zelf niet de sores van hebt. Maar laat ik, om de minister van SZW ook enige manoeuvreerruimte te geven en om de heer Snels een motie te besparen, checken bij mijn collega van SZW of dat mogelijk is, wat voor inzicht er dan te leveren is en op wat voor termijn om vervolgens de Kamer daarover te informeren.

De heer Snels (GroenLinks):
Het ging natuurlijk niet alleen over SZW. De Rekenkamer maakte de opmerking dat er eigenlijk over het hele brede spectrum van organisaties op afstand of rechtspersonen met een wettelijke taak weinig inzicht in noch overzicht is van hoeveel publiek geld er überhaupt omgaat in al die organisaties. Dat is toch iets meer een taak voor de minister van Financiën. De doeltreffendheid en de doelmatigheid horen dan bij de vakministers thuis. Er zit dus een soort taakverdeling in. Voor allebei zou de opdracht kunnen zijn om dat voor volgend jaar te verbeteren.

Minister Hoekstra:
Daar wil ik echt even voorzichtig zijn. Dat is echt potentieel een mer à boire. Het gaat om ontzettend veel gegevens en het is hartstikke lastig om die boven water te krijgen. Ik ben het zeer met de heer Snels eens dat de komende jaren inzicht en kwaliteit een plek moeten krijgen. Maar, als ik zo vrij mag zijn, ik kan nog wel tien onderwerpen bedenken — of het nu gaat om scholen, gemeenten of welke instellingen dan ook — waar je graag meer inzicht zou willen hebben, waar je vergelijkbaarheid zou willen hebben en waar je de vraag zou kunnen stellen: hoe geven we dat geld op een effectieve manier uit? Hoe krijgen we maatschappelijke toegevoegde waarde van de investeringen die we namens de burger doen? Maar de verbreding van de scope naar al die organisaties wil ik echt niet aan, want dan ga ik echt overbeloven. Ik heb de minister van SZW al een deel van het probleem cadeau gedaan. Daar wilde ik het eigenlijk bij houden.

De voorzitter:
Een laatste opmerking, meneer Snels, want u heeft ook nog een tweede termijn. Misschien kunt u daar ...

De heer Snels (GroenLinks):
Zeker, maar ik wil het helder krijgen en de minister ook niet lastigvallen met moties. Ik wil twee dingen zeggen. Ten eerste zegt de Rekenkamer dat die informatie er is, maar niet overzichtelijk. Hoeveel publiek geld gaat er nou eigenlijk om in al die organisaties? Dat is het eerste. Ten tweede — dat is dan weer apart geregeld — moeten die organisaties zelf wel rapporteren aan bewindslieden of ze doelmatig en doeltreffend met hun beleid omgaan. Volgens mij volgt dat ook uit artikel 4.2 van de Comptabiliteitswet. Het kabinet zou dus op z'n minst eens kunnen inventariseren of die informatie er is. Ik beperk de opdracht alweer een beetje. Dan kunnen we vervolgens kijken wat de volgende opdracht dan weer zou moeten zijn.

Minister Hoekstra:
Ik kan me op zichzelf veel voorstellen bij het gemak waarmee de heer Snels met groot enthousiasme mijn mandje voller en voller laadt, maar ik wil hier toch voorzichtig zijn. De president van de Rekenkamer heeft op dit specifieke punt namelijk tegen mij gezegd: je realiseert je niet half hoeveel werk het is geweest om dit inzicht uit alle hoeken en gaten bij elkaar te trekken. Om me op dit moment de heer Snels van het lijf te houden, is het natuurlijk prettig om dit toe te zeggen, maar als het een beetje meezit zien we elkaar volgend jaar weer. Dan wil ik ook een goed antwoord hebben.

De voorzitter:
Gaat u verder.

Minister Hoekstra:
Voorzitter. Ik was bij OCW en de leerlingenramingen. Daarover vroeg het CDA: de ene keer is er een meevaller en de andere keer een tegenvaller; hoe doen we dat nou? Ik begrijp de vraag. Bij die ramingen spelen veel factoren een rol, meer dan alleen demografie. Conjunctuur speelt een rol, net als ontwikkelingen van in-, door- en uitstroom over de verschillende onderwijssectoren. Ik denk dat het goed is om richting de heer Slootweg ook nog te zeggen dat die ramingen extern worden gevalideerd door een commissie van deskundigen van onder meer CBS, CPB en SCP. En die afwijking gaat in absolute zin natuurlijk om grote getallen en daarmee ook om relatief veel geld, maar ten opzichte van het totaal is het wel echt een heel klein percentage. Het is dus misschien wel goed om het ook in het bredere licht van die problematiek te plaatsen. Ik weet niet of er dan nog zo heel veel ruimte voor verbetering is, hoezeer ik me daar op zichzelf natuurlijk voor aanbevolen houd.

Voorzitter. Baten en lasten heb ik gehad. Dan ben ik bij blok 4.

De voorzitter:
Belastingen. De Belastingdienst.

Minister Hoekstra:
Wat zei u, voorzitter?

De voorzitter:
Belastingen, dacht ik. Of niet?

Minister Hoekstra:
Absoluut.

Voorzitter. De onvolkomenheden bij de Belastingdienst. Laat ik daarover heel eerlijk zijn. De problemen bij de Belastingdienst zijn groot, complex en hardnekkig. Ik heb dat eerder gezegd, en de staatssecretaris heeft dat hier ook met nadruk gezegd. Die problemen hebben te maken met de IT, de bemensing en rapportage. Daar werken we met man en macht aan. Ook de staatssecretaris is zeer gemotiveerd om daar maximale progressie op te boeken. Er wordt ook echt voortgang geboekt; zie ook een van de onvolkomenheden die inmiddels is opgelost. Tegelijkertijd is dit echt een kwestie van lange adem. Dat zegt ook de Rekenkamer tegen de Kamer en tegen mij. Laten we volstrekt helder zijn: de problemen die we nu zien, zullen echt nog jaren bij ons blijven, al is het zo dat er één onvolkomenheid af is. Ik denk dat het belangrijk is om niet zwartgallig te zijn, maar wel gewoon eerlijk en transparant richting de Kamer over hoe de vlag er daar bij hangt. Ik weet dat de Kamer daar ook met regelmaat met de staatssecretaris over van gedachten wisselt.

Voorzitter. De PVV vroeg of de Investeringsagenda van de Belastingdienst een groot project zou moeten worden. Volgens mij heeft de heer Omtzigt diezelfde vraag ook weleens aan de staatssecretaris gesteld. Er zijn natuurlijk al allerlei afspraken met de Kamer over rapporteren. Ik denk dat de vraag van de heer Van Dijck op zichzelf ook echt hoort in het debat met de staatssecretaris dat volgens mij over een week of over twee weken weer plaatsvindt. Het is ook goed om nog te memoreren dat de Rekenkamer constateert dat de contouren van een nieuwe bedrijfsvoeringsstructuur van de Belastingdienst juist zichtbaar worden, en dat daar dus ook positief nieuws in zit. Maar ik kan me de vraag van de heer Van Dijck en de heer Omtzigt wel voorstellen. We weten allemaal dat er voor- en nadelen zitten aan het classificeren als groot project, maar ik ben daar niet op voorhand afwijzend over. Dus ik denk dat ik hierover echt nog even ruggespraak met de staatssecretaris zou moeten voeren.

Voorzitter. De heer Van Dijck vroeg ...

De heer Tony van Dijck (PVV):
Ik heb nog een vraag in het kader van het grote project. Ik stelde die vraag omdat de staatssecretaris in zijn laatste brief aankondigt één keer per jaar met een rapportage te komen. De heer Wiebes zelf heeft in het laatste debat over de Belastingdienst aangegeven dat hij het betreurt dat er eerder geen groot project van is gemaakt. Met andere woorden: een groot project zet wat meer druk op de ketel ten aanzien van de rapportageverplichting, maar geeft ook ons als Kamer meer de mogelijkheid om de vinger aan de pols te houden, om na te gaan hoe het nu gaat. We moeten nu alle problemen uit de krant halen en dan zijn ze al gebeurd, terwijl als we maandelijks, periodiek worden geïnformeerd over waar we staan, hoe het zit en of het is opgelost ... In 2017 was men van plan 500 mensen aan te nemen. Nou, dat zijn er 322 geworden.

De voorzitter:
Helder, meneer Van Dijck.

De heer Tony van Dijck (PVV):
Al dat soort dingen rechtvaardigen een groot project. Ik ben blij dat de minister er zo positief in zit.

Minister Hoekstra:
De interruptie van de heer Van Dijck geeft mij de gelegenheid om er nog één ding aan toe te voegen. Er is een reden waarom ik er niet onwelwillend tegenover sta. Ik zie namelijk de nadelen ervan, maar ook de voordelen. Ik zie ook echt de logica in de wens van de Kamer om erover geïnformeerd te worden. Maar ik wil ook nog één ding herhalen dat de Rekenkamer tegen mij heeft gezegd: de Belastingdienst is er ook bij gebaat dat hij de problemen kan oplossen zonder dat incidenten, die natuurlijk ook af en toe in het nieuws komen, voortdurend reden zijn tot weer een koerswijziging. Op dit punt zou ik de Kamer dus, mede namens de staatssecretaris, om enig begrip willen vragen. Ik begrijp heel goed de behoefte om te kunnen controleren en geïnformeerd te worden. Maar volgens mij willen we met z'n allen echt dat we de problemen bij de Belastingdienst oplossen. Dat betekent dat we ook voorbij de problemen die soms naar boven schieten, moeten kunnen kijken. Dat is de heer Van Dijck ook wel met mij eens, denk ik.

De heer Van Rooijen (50PLUS):
Komt de minister nog terug op de Belastingdienst in algemene zin? Of heeft hij het onderwerp afgerond?

Minister Hoekstra:
Ik heb nog een heleboel vragen te beantwoorden op het gebied van de Belastingdienst.

De heer Van Rooijen (50PLUS):
Dan wacht ik nog even.

De voorzitter:
Ik stel voor dat u eerst die vragen beantwoordt. Dan krijgt de heer Van Rooijen daarna de gelegenheid om een vraag te stellen. Dus deze vraag tel ik niet mee, meneer Van Rooijen.

Minister Hoekstra:
Laat ik de heer Van Rooijen dan meteen boven op de stapel leggen. Hij vroeg wat ik vind van de gedachte om een aparte minister voor de Belastingdienst te benoemen. Als ik zou denken dat dat echt zou helpen, dan zou ik er best over willen nadenken. Maar volgens mij is dat niet de oplossing van het probleem. Eerder is door externen, onder anderen de heer Borstlap, en nu ook weer door de Rekenkamer gezegd: "De problemen zijn in kaart gebracht. Ga nou stap voor stap door met het implementeren. Ga door op de ingeslagen weg. Hou vol. Het is een kwestie van lange adem. En zorg ervoor dat je je niet laat afleiden, noch op het gebied van de IT, noch op het gebied van mensen, noch op het gebied van rapportage. Dat worden dingen die evident ook mis zullen gaan terwijl je die beweging probeert te maken." Ik vind het dus een charmante gedachte, maar ik denk niet dat het een oplossing is voor het probleem, zo zeg ik in de richting van de heer Van Rooijen.

Voorzitter. De heer Van Dijck vroeg nog naar de kosten. Ik kan hem misschien het best nog een gedetailleerder staatje schriftelijk doen toekomen. Maar het komt erop neer dat tussen 2014 en 2017 met de Investeringsagenda in totaal, cumulatief 481 miljoen is uitgegeven aan de instroom van personeel, projecten en de vertrekregeling. Ik ben graag bereid om hem een gedetailleerder inzicht te geven als dat hem helpt.

Voorzitter. Het CDA vroeg of de nieuwe topstructuur al is ingesteld bij de Belastingdienst. Het antwoord daarop is: ja. Ik zie de heer Slootweg niet meer, maar gegeven het antwoord is dat misschien minder problematisch.

Voorzitter. De heer Nijboer van de Partij van de Arbeid vroeg: moet er nu wel of niet meer geld naar de Belastingdienst? We stellen extra geld beschikbaar. Dat is, denk ik, op zichzelf een terechte observatie. De onderuitputting op de operatiebudgetten van de Belastingdienst moet worden gezien in het licht van de bredere context, namelijk de start van de Investeringsagenda in 2015, de uitstroom van medewerkers en de herijking van de Investeringsagenda in 2017. Dat allemaal, dus het vertrek van mensen, de vertraging in het aannemen van nieuwe mensen en de vertraging op het gebied van de IT, heeft geleid tot een onderuitputting op de korte termijn. Ik ben regelmatig bij dit onderwerp betrokken en ik heb nog expliciet aan de Belastingdienst gevraagd of geld het probleem is. Men zegt daar: nee, geld is niet het probleem. Het probleem is die drieslag van ICT, mensen en rapportage.

Voorzitter. De heer Azarkan vroeg of de staatssecretaris en ik een geloofwaardig plan hebben om de problemen bij de Belastingdienst op te lossen. Wat mij betreft hebben we dat zeker. Maar voor zover de heer Azarkan zou twijfelen aan de kwaliteit van mijn antwoord, kan ik zeggen: dat is ook de opvatting van de Rekenkamer. Ook de Rekenkamer zegt dat de problemen in kaart zijn gebracht en de weg op zichzelf helder is. Maar het is wel een lange en ingewikkelde weg.

Ik ben, geloof ik, een heel eind met de vragen over de Belastingdienst.

De heer Slootweg vroeg nog of het probleem bij de primaire processen zo groot is dat de introductie van nieuwe heffingen in gevaar komt. Ik heb geen aanleiding en geen enkele concrete aanwijzing om te denken dat dat het geval zou zijn. We zien echter allemaal dat iedere keer dat de politiek een op zichzelf heel valide nieuwe wens heeft, de dienst weer heel hard aan de bak moet om dat te faciliteren. Dat is de realiteit van vandaag de dag. Maar er is op dit moment geen enkele aanleiding om te denken dat daarin iets mis gaat.

Dan denk ik door het blokje Belastingdienst heen te zijn.

De voorzitter:
Ook door het blokje over de heer Van Rooijen?

Minister Hoekstra:
In het blokje Van Rooijen zitten meerdere subs, maar die gaan ook over andere onderwerpen. Wat betreft de zaken die gaan over de Belastingdienst heb ik de heer Van Rooijen hopelijk voldoende bediend.

De voorzitter:
Goed, dan geef ik de heer Van Rooijen het woord.

De heer Van Rooijen (50PLUS):
Ik stelde de vraag over een aparte minister of staatssecretaris voor de Belastingdienst. Het is mij en u als lid van het kabinet immers niet ontgaan dat op VWS en Veiligheid en Justitie drie bewindslieden rondlopen, waarbij op beide departementen twee van hen de ministerspet op hebben. Financiën is niet alleen het kroonjuweel en dat moet het ook zijn, maar het is ook het zwaarst belast. Dan is het heel raar dat uitgerekend het zwaarste departement met het grootste probleem, namelijk de Belastingdienst, het moet doen met één minister die veel in het buitenland is en een staatssecretaris die hier het hele jaar vooral moet komen voor wetgeving van het kabinet en voor wensen van de Kamer. Ik zal niet over het verleden praten, maar u kunt van mij aannemen dat ik het een heroïsche opgave vind. Ik wil de minister vragen om dat nog eens in overweging te nemen. Het zou kunnen helpen om het probleem op te lossen.

Ik heb overigens nog een andere vraag na het antwoord op dit punt.

Minister Hoekstra:
Ik dank de heer Van Rooijen zeer voor het meedenken en ook voor het dragelijk houden van mijn bestaan. Daar memoreerde hij ook fijntjes aan. Het is op zichzelf waar — daar heeft de heer Van Rooijen gelijk in — dat als je de hoeveelheid problemen die op dit moment bij de staatssecretaris opborrelen die te maken hebben met de Belastingdienst vergelijkt met de hoeveelheid problemen van een oud-staatssecretaris die hier aanwezig was aan het begin van de vorige eeuw, dat een gat van een procent of tachtig is. Het ging in zijn tijd volgens mij vrijwel nooit over de uitvoering, alleen over wetgeving.

De heer Van Rooijen (50PLUS):
Ik moet even terugdenken aan het begin van de vorige eeuw. Dat is wel heel lang geleden, maar dat terzijde. Maar ik heb eigenlijk nog geen antwoord. Waarom zou u het niet overwegen? Ik zal nu ook naar mijn tweede vraag gaan. Het kabinet heeft een zwaar wetgevingsprogramma. Vorige week hebben we de fiscale agenda bijvoorbeeld al een beetje besproken en verder komt dat allemaal in het najaar. Dat geeft de Belastingdienst straks bij de uitvoering een groot extra probleem, zeker als we het nog ingewikkelder maken met amendementen. Dat is nog los van alle tijd die nodig is om het een jaar later te kunnen invoeren. Ik was heel kritisch over Wiebes. Dat deed mij geen plezier, ook voor hem persoonlijk niet. Maar ik heb spijkerhard moeten constateren dat een dubbelfunctie niet werkt. Als iemand altijd in de Kamer moet zijn voor wetgeving en ook de verantwoordelijkheid heeft voor de Belastingdienst en het doorvoeren van belastinghervormingen, en als iemand alsmaar moet peddelen tussen de Eerste en de Tweede Kamer om meerderheden te krijgen, zoals we hebben meegemaakt, dan gaat dat altijd ten koste van het een of het ander. En in dit geval was dat de Belastingdienst. Dat is gewoon bewezen. Wat is er nou tegen om te overwegen voor deze periode, tijdelijk, een aparte bewindsman te hebben voor de Belastingdienst om de zorgen die de Rekenkamer, wij als Kamer en u ook hebben, sneller op te lossen? Want de aandacht en tijd van u en de staatssecretaris zijn gewoon beperkt.

De voorzitter:
Ik wil me er niet mee bemoeien, meneer Van Rooijen, maar is dit niet een kwestie die tijdens de verkiezingen, de formatie van een nieuwe regering en de verdeling van posten wordt meegenomen?

De heer Van Rooijen (50PLUS):
Ik vind dat een heel goeie vraag van u, want ik heb in de verkiezingscampagne ...

De voorzitter:
Ik geef het u mee voor de volgende verkiezingen.

De heer Van Rooijen (50PLUS):
Ik zal u zeggen: ik heb in de verkiezingscampagne als enige in allerlei fiscale debatten met collega's in wording gepleit voor een aparte bewindsman voor de Belastingdienst. Dank u wel.

De voorzitter:
Goed, dank.

Minister Hoekstra:
Op het moment dat Rutte IV het levenslicht ziet, zorg ik dat de formateur aan de vitaliteit van de heer Van Rooijen denkt in dit licht.

De voorzitter:
En ook bij de heer Van Rooijen langsgaat. Gaat u verder.

Minister Hoekstra:
Ik wil in de richting van de heer Van Rooijen alleen nog zeggen: de complimenten die de minister-president al heeft uitgesproken over diens vitaliteit deel ik zeer. Dat meen ik oprecht.

Voorzitter, ik dacht zelf dat ik al klaar was met het blok Belastingdienst, maar mevrouw Leijten denkt daar volgens mij anders over.

Mevrouw Leijten (SP):
Natuurlijk staat de Belastingdienst voor heel veel inspanningen. Die zal zeker ook het vertrouwen van de Kamer moeten terugwinnen. Dat zullen we met de staatssecretaris bespreken. Maar kijk naar de apparaatskosten van de Belastingdienst. Er gaat tussen 2017, het jaar waarover we het nu hebben, en 2022 een half miljard af. Waar zit dat 'm precies in?

Minister Hoekstra:
Een goeie vraag. Het klopt: er gaat ongeveer een half miljard af wanneer we 2022 vergelijken met 2017. De voornaamste oorzaak is de reeks ingeboekte reductiedoelstellingen van de investeringsagenda. Daarnaast is er in de budgetten na 2017 niet altijd rekening gehouden met de aanvullende budgetten voor projecten en instroom omtrent de investeringsagenda. Als we een probleem zien, hebben we allemaal, overigens ik ook, de neiging om ons af te vragen of er extra geld nodig is, zeker bij problemen die zo persistent zijn als die van de Belastingdienst. Dat is in het verleden ook gebeurd. Maar wanneer de staatssecretaris en ik het vragen bij de Belastingdienst, is het antwoord toch dat geld niet het probleem is. Je ziet om die reden ook onderuitputting. Het is zaak om alles op alles te zetten om de juiste mensen binnen te krijgen en om, nu we weten waar die zitten, de problemen met de IT aan te pakken. Ook moeten we het derde onderdeel voor elkaar krijgen: die zo wild ingewikkelde rapportage.

De voorzitter:
Mevrouw Leijten, tot slot.

Mevrouw Leijten (SP):
Ik begrijp het antwoord en toch zou ik de minister willen wijzen op het volgende. Als je als organisatie in zo'n grote reorganisatie telkens tegen problemen oploopt waardoor er lekken zijn — ik noemde onder andere die op het gebied van innen, personeel, ICT — en je weet dat er een zesde van de apparaatskosten afgaat, dan werpt dat een schaduw vooruit. Dat gaat in de hoofden van mensen zitten. Daardoor neem je flexibeler personeel aan en doe je bepaalde investeringen niet. Hoe weegt de minister dat in het licht van de uitdagingen die we hebben met de Belastingdienst? Zou het niet goed zijn om te zeggen dat het mooi is als het goedkoper kan, maar dat de Belastingdienst de zekerheid krijgt dat de schaduw van de bezuinigingen — het is een zesde, hè? — niet over hem heen zal hangen?

Minister Hoekstra:
Nogmaals, ik begrijp echt de zorg van mevrouw Leijten, maar ik probeer me ook te baseren op de informatie die de staatssecretaris en de Belastingdienst hierover zelf aan mij teruggeven. Ik ben in zijn algemeenheid heel voorzichtig over de uitgaven die de diverse ministers mogen doen. Maar als er op een moment in de toekomst — we hebben het dan echt niet over dit jaar en volgend jaar — extra investeringen nodig zijn voor bijvoorbeeld de continuïteit, dan denk ik dat daar geen enkele discussie over in het kabinet zou zijn. Daar moeten we dan een gesprek over hebben met elkaar. Maar niet voor niks heeft de staatssecretaris, ook in de stukken over beheerst vernieuwen die hij naar de Kamer heeft gestuurd, gezegd dat we bij de Belastingdienst juist moeten waken voor overextensie. Laten we proberen om niet alles tegelijkertijd te doen.

Misschien moet ik overigens nog één ding toevoegen aan mijn vorige antwoord aan mevrouw Leijten. Na toetsing worden er nog bestedingsplannen overgeboekt naar de Belastingdienst. Ik zal vragen of het exacte overzicht daarvan via de staatssecretaris naar mevrouw Leijten toe kan.

De heer Nijboer (PvdA):
Iedereen maakt zich zorgen over de Belastingdienst. Daar ben ik niet uniek in. In de Rekenkamerrapporten lees je ook dat het eigenlijk helemaal vastloopt. Tegelijkertijd is er een werkpakkettenreductie, zoals dat in die reorganisatietermen heet, waardoor een half miljard moet worden opgehoest. Dat kan niet goed gaan. Natuurlijk ben je je geld kwijt en zijn de problemen nog groter als je daar 7 miljoen aan besteedt en je iedereen vervroegd laat uittreden. Geld is dus niet de enige oplossing. Ik denk dat het andersom ook geldt, dus dat de budgettaire druk op de Belastingdienst om nog een half miljard te bezuinigen een reëel probleem is als er te weinig personeel is, ze geen mensen kunnen krijgen en de investeringen niet weggezet krijgen. Natuurlijk zegt de top: we kunnen niet steeds meer geld vragen, we moeten binnen het budget blijven, want anders ... Ik heb daar echt oprechte zorgen over. Wat dat betreft vind ik het idee van een groot project zo langzamerhand wel noodzakelijk. We hebben vijf jaar de tijd gegeven om orde op zaken te stellen, maar het is gewoon nog niet op orde.

Minister Hoekstra:
Ik denk dat wij het er allemaal volstrekt met elkaar over eens zijn dat er, in de wetenschap dat er met man en macht gewerkt wordt aan de Belastingdienst, gewoon reden is tot zorg. Niet voor niks heb ik ook vandaag weer gezegd: de problemen bij de Belastingdienst zijn groot, complex en hardnekkig. Ik zou wel ook helemaal fair willen zijn waar het gaat om wat de Rekenkamer er ook over zegt. Dat is namelijk een belangrijke aanvulling op wat de heer Nijboer zegt. De Rekenkamer zegt: de problemen zijn beter inzichtelijk, één van de onvolkomenheden is opgelost, ten aanzien van bijna alle andere onvolkomenheden zijn er stappen voorwaarts gezet en de richting is goed. Voor de goede orde: daarmee zijn we er nog lang niet. Dat deel ik zeer met de heer Nijboer. Maar de Rekenkamer zegt niet: beste minister van Financiën, waarom trek je niet eens de buidel? Dat kan je toch niet in die rapporten terugvinden.

De heer Nijboer (PvdA):
Nou, de Rekenkamer zegt wel: het is echt maar de vraag hoe reëel de bezuinigingsdoelstelling is en of die niet voor grotere problemen zorgt. Daar ging het hier even over en daar wijzen ze expliciet op. Dat snap ik heel goed, want a ze wordt niet gehaald en b ze legt druk op die organisatie. Daar komt de andere discussie die ik met de staatssecretaris heb bij: er wordt nog maar heel weinig en steeds minder gecontroleerd, zeker in het mkb en het grootbedrijf, maar trouwens ook bij particulieren. Als je daar ook nog in wilt investeren heb je weer meer mensen nodig. Dat is een politieke discussie, maar daar ben ik ook nog voorstander van. Dan wordt het nog moeilijker. Dat allemaal bij elkaar, als je tegelijkertijd voor een half miljard aan mensen wegstuurt terwijl je daarin eigenlijk wilt investeren, en de druk die dat legt, maakt dat ik zou zeggen: kijk er nog eens naar. Ik vind ook dat de Kamer zo langzamerhand wat meer invloed moet hebben op dit soort beslissingen.

Minister Hoekstra:
Ik probeerde net echt onderscheid te maken. Daarom probeerde ik ook zo specifiek te zijn richting mevrouw Leijten. Als geld het probleem dreigt te worden in de toekomst, moeten wij daar met elkaar het gesprek over hebben. Dat zullen we als kabinet onderling moeten hebben en ook als Kamer. Op dit moment hebben we te maken met onderbesteding en in de projectie voor volgend jaar denken wij ook weer onderbesteding te zien. Ik begrijp de vraag dus en ben er graag beschikbaar voor, maar ik denk dat de heer Nijboer ook van mij begrijpt dat ik nu wel een stoere toezegging kan doen voor een later jaar, maar dat het niet zo veel waarde heeft om daar iets over te roepen als ik op dit moment geld overhoud. Ik deel de zorgen die hij uitspreekt wel.

Voorzitter, dan ben ik bij hoofdstuk vijf, de koopkracht. De minister-president heeft al een aantal dingen gezegd, niet over de koopkracht, maar wel over loonontwikkeling en welvaart. Laat ik dat niet allemaal herhalen; ik noem wel een paar dingen. Laat ik misschien beginnen met de verschillen tussen de twee koopkrachttabellen, want ik begrijp heel goed dat die tot verwarring leiden. Zoals ik het heb begrepen, heeft het vorige kabinet juist gestuurd op de tabel met de mediaan. We moeten er gewoon eerlijk over zijn dat de getallen wat de koopkracht betreft ons allemaal tegenvallen. Is het gek dat het vorige kabinet destijds die inschatting heeft gemaakt? Wat mij betreft helemaal niet. Men heeft een zo goed mogelijke inschatting gemaakt, maar de inflatie was aanzienlijk hoger. Dat zie je terug in die tabel.

In de standaardhuishoudens zit een aantal elementen niet die wel in die mediaan zitten: de kinderopvangtoeslag, de hypotheekrenteaftrek en de huurtoeslag bijvoorbeeld. Dat verklaart het verschil. De cijfers met die mediaan zijn nog steeds minder fraai dan het vorige kabinet had verwacht en gehoopt, maar zien er wel weer een stuk beter uit dan de standaardhuishoudens.

De voorzitter:
Mijnheer Snels, ik moest het even checken, maar u mag één vraag stellen over dit onderwerp.

De heer Snels (GroenLinks):
Wat mij betreft mag het ook schriftelijk. De verschillen zijn wel heel groot. Ik kan mij niet voorstellen dat het alleen mediaanverschillen zijn. In de cijfers van Koolmees is er in het algemeen sprake van achteruitgang bij bijna alle inkomensgroepen. Die cijfers en de cijfers van Financiën zijn beide op hetzelfde gebaseerd. Het gaat bij beide om realisaties. Wat mij betreft is het prima om schriftelijk uit te leggen wat nu de verschillen zijn.

Minister Hoekstra:
Laat ik dat sowieso doen. In het verleden werden die twee cijferreeksen gezamenlijk gepresenteerd, dus ik kan mij de verwarring voorstellen. Het verschil tussen die twee tabellen zit in de drie categorieën die ik net noemde: kinderopvangtoeslag, hypotheekrenteaftrek en huurtoeslag. Dat maakt significant uit. Maar laat ik deze suggestie met beide handen aangrijpen. Volgens mij is dit een onderwerp dat zich het beste laat uitleggen aan de hand van twee tabellen en een overzicht van de verschillen.

Dat wat betreft de verschillen in de koopkracht. De heer Van Dijck en anderen vroegen wat dan het effect is. Bij die medianen zie je dat de koopkracht wel gestegen is, maar minder dan wij met elkaar hadden gehoopt. Ik deel op dat punt overigens de teleurstelling van de heer Van Dijck. Gemiddeld is de koopkracht met 0,3% gestegen. 63% van de huishoudens is er daarmee ook op vooruitgegaan. Maar wij hadden meer verwacht en gehoopt.

De heer Van Dijck en vooral ook mevrouw Leijten vroegen: wat kun je doen om ervoor te zorgen dat de koopkracht harder stijgt? De ambities op dat punt in het regeerakkoord zijn helder. Wij willen echt dat iedereen gaat profiteren van het economisch herstel. De lastenverlichting die wij vanaf volgend jaar in petto hebben gaat daar zeker bij helpen, net als natuurlijk het doorzetten van de economische groei. Laten wij reëel zijn: ook volgend jaar zou het zo kunnen zijn dat de prognoses van dit jaar weer tegenvallen, maar je ziet wel een nog sterkere groei van bijvoorbeeld de lonen in de prognoses voor dit jaar in vergelijking met vorig jaar.

Volgens mij ben ik door de belangrijkste vragen heen daar waar het gaat om de koopkracht. Dan heb ik nog een rijk geschakeerd bakje "overig" te gaan. De eerste vraag daarin is van de heer Van Rooijen, die vroeg of ik kan kwantificeren welk deel van de 10 miljard hogere overheidsinkomsten het gevolg is van de inflatiestijging. Ik zeg het met spijt, maar dat is niet te kwantificeren. Ik heb daarvoor niet echt een goede "counterfactual". Ik zou dat samen met hem graag willen, maar dat kan ik niet doen.

De heer Van der Linde vroeg mij naar de ECB en naar een verruimend monetair beleid. Ik ken de opvattingen van de heer Van der Linde. Volgens mij ken ik de opvattingen van de hele Kamer op dit interessante en ingewikkelde dossier. De Kamer kent denk ik ook mijn antwoord: ik geef graag inzicht in het totale bedrag. De vorige keer dat wij elkaar spraken was het volgens mij 2.300 miljard. Nu staat de teller op 2.400 miljard orde grootte. Direct daarna haast ik mij te zeggen dat de ECB onafhankelijk is. Ik benadruk dat het een groot goed is dat wij een onafhankelijke centrale bank hebben en dat wij niet een minister van Financiën hebben die zich daar actief tegenaan bemoeit. Dat is echt een scenario dat misschien wel aantrekkelijk lijkt, maar het niet zal blijken te zijn.

De heer Snels vroeg waarom ik de Monitor Brede Welvaart niet heb genoemd in mijn speech bij Verantwoordingsdag. Het antwoord is niet ingewikkeld. De Monitor was op dat moment nog niet gepubliceerd, dus dat zal hij mij vergeven. Vervolgens maakten mevrouw Leijten en de heer Van Rooijen een uitstapje naar Italië. Even voor de goede orde: ik heb gezegd dat er reden is tot oplettendheid. In de krant en de kop die ik heb gezien, kwam vervolgens het woord "waarschuwing" terug. Dat woord heb ik in ieder geval niet in de mond genomen. Ik heb wel steeds gezegd dat het mijn diepgewortelde opvatting is dat het in het belang van de Italianen is om te zorgen voor groei, voor hervormingen en ook voor een degelijke begroting. Maar ik heb ook gezegd dat we de nieuwe Italiaanse regering moeten beoordelen op zijn daden. Dat zei ik gisteren ook in dat televisie-interview.

Voorzitter, ik maak dit punt nog even af. Mevrouw Leijten verwees ook nog naar de moord op de journalist op Malta. Ik ben het zeer met haar eens dat dat verschrikkelijk is. Dat hebben zij en ik eerder gewisseld, en ik heb toen ook gezegd dat het kabinet daar in de persoon van de minister van BZ contact over heeft opgenomen.

Voorzitter, ik zie de heer Van Rooijen staan en dan houd ik onmiddellijk mijn mond.

De voorzitter:
Dat moet u niet doen, want u hebt nog een aantal vragen te beantwoorden, en dan pas krijgt de heer Van Rooijen het woord.

Minister Hoekstra:
Dan praat ik snel verder. De heer Sneller vroeg of het een wenselijke situatie is dat veel uitgaven in de ontwerpbegroting al juridisch verplicht zijn, en niets flexibel kan worden ingespeeld. Daarbij moet ik vooropstellen dat de Kamer zelf ongeacht de vrije ruimte natuurlijk beslist over de 100% van de geraamde begrotingsuitgaven. Wel is het zo dat veel uitgaven natuurlijk al vastliggen in andere wet- en regelgeving dan de begrotingswetten zelf. Denk bijvoorbeeld aan de socialezekerheidswetten. De horizon of aanpassing — maar dat weet de heer Sneller net zo goed als ik — is vaak langer dan één jaar. Het gaat ook om de beleidskeuzes die de Kamer op een eerder moment heeft genomen. Ik kan me dus dat gevoel van de Kamer voorstellen, maar de Kamer is er echt altijd zelf bij, als ik het zo mag formuleren, op het moment dat dat soort beslissingen worden genomen.

Voorzitter. De heer Sneller stelde nog dat de het budget van de Algemene Rekenkamer zelf op orde zou moeten blijven. Dat ben ik zeer met hem eens en dat is ook het geval.

Dan vroeg mevrouw Leijten nog naar de cao. De lonen moeten omhoog, zei ze, en ze vroeg wat er te veel is aan 3,5%. Op dat punt wil ik de minister van BZK echt niet in de wielen rijden. Zij is hier op dit moment over in gesprek en is daar zelf op aan het puzzelen. Volgens mij helpt het op geen enkele manier als ik daar vanaf dit spreekgestoelte verdere uitspraken over ga doen. Dat gesprek heeft zij met de bonden en de ambtenaren te voeren en daar ga ik in dit stadium geen opvattingen en plein public over delen.

Voorzitter. Ik ga verder. Ik ben bij een volgend punt van mevrouw Leijten, namelijk de belasting op omzet van techgiganten. Daarover vroeg zij of wij daar zelf nog wat aan willen doen. Volgens mij hebben we juist een heel belangrijke stap genomen door een BNC-fiche uit te brengen over het Europese voorstel. We hebben volgens mij geconstateerd, ook in één van de eerdere debatten, dat die digitale economie er nu eenmaal is, en volgens mij is het ook goed dat die er is. Dat betekent dat je ook moet nadenken over belastingheffing. Vervolgens is dus de vraag niet zozeer of je dat gaat doen, maar hoe en wanneer. Wij denken dat je dat mondiaal moet doen en ondertussen moet nadenken over een Europees voorstel.

De heer Van Raan vroeg nog naar het CBS, dat aantoont dat er een gat is tussen datgene wat Nederland produceert en wat de natuur aankan. Hoe ziet de regering het voor zich dat we die ontwikkeling zouden kunnen tegenhouden? De minister van Landbouw zal hier in haar visie op ingaan en zij zal die voor de zomer nog naar de Kamer sturen, dus misschien dat dat voor de heer Van Raan ook het juiste loket is.

De heer Slootweg vroeg nog naar pgb's. Veel kosten bij de pgb's worden inderdaad in kaart gebracht en de Rekenkamer geeft daar een goed overzicht van. Hierbij ontbreken wel de kosten die gemeenten maken voor de uitvoering van het pgb. Ik heb begrepen dat VNG geen totaaloverzicht heeft van de kosten die gemeenten maken bij de uitvoering van pgb's. Er wordt geen vuistregel gehanteerd.

De heer Stoffer vroeg of ik bereid ben om de regeldruk verder aan te pakken. Ik weet hoe ingewikkeld dit thema is en hoe vaak de Kamer erover heeft gesproken. Dat doet niks af aan het belang, maar ik zou ook hierop niet willen "overbeloven". Gelukkig zal de staatssecretaris nog naar de Kamer komen met een — moet ik het een nota noemen? — brief.

De heer Azarkan vroeg of ik in overleg kan treden met de Algemene Rekenkamer om te komen tot een integrale verantwoording. Volgens mij heb ik dat net al met de heer Snels besproken: ik ben daartoe bereid.

De heer Van Rooijen vroeg met gevoel voor understatement naar een motie waar hij en ik in het verleden ooit onze naam onder hebben gezet. Ik moet op dit punt echt eventjes een pas op de plaats maken. Ik kan daarop niet linksom of rechtsom iets toezeggen. Het punt komt. Over het onderwerp van de dividendbelasting ligt er nog een hele nieuwe set Kamervragen van de heer Snels. Volgens mij is het debat daarover volgende week of de week daarna. Op zichzelf wil ik geen week voorbij laten gaan zonder het erover te hebben, maar die vragen moeten we, denk ik, wel netjes beantwoorden.

Daarmee ben ik er volgens mij helemaal doorheen.

De heer Van Rooijen (50PLUS):
Even over Italië, waar de minister begrijpelijkerwijs redelijk kort over was. Ik was er niet kort over, hetgeen hem niet is ontgaan. De minister-president zei vrijdag dat de plannen opmerkelijk zijn. Ik vond dat wel een net statement. Hij sprak niet voor zijn beurt; dat laat hij aan de minister over. Ik ben nieuwsgierig wat de minister vandaag hier wil zeggen, ook al omdat zijn collega Le Maire vrijdag al zei dat Frankrijk, pardon Italië — de verspreking is bijna logisch — zich aan de begrotingsregels moet houden. In dat verband is het raar dat de Europese Commissie dan weer heeft gezegd dat ze dat wel moeten, maar dat het wel een redelijke toepassing moet zijn. En dan beginnen we dus al te schuiven. In mijn tekst heb ik daar wat over gezegd. Kan de minister daarover in deze Kamer op dit moment toch iets zeggen? Hij heeft zijn collega's morgen en overmorgen aan tafel.

Minister Hoekstra:
Dat zal dan toch langs de lijnen zijn die ik eerder met de Kamer heb gewisseld en die ik ook publiekelijk heb uitgesproken. Eén. Ik denk echt dat het in het belang is van dat schitterende land Italië en van de Italianen dat er wordt gezorgd voor economische groei, voor hervormingen en voor een deugdelijke begroting. Daar zijn de heer Van Rooijen en ik het volgens mij 100% over eens. Twee. De regels zijn de regels. Dat is echt aan de Commissie, maar ze zijn er voor iedereen. We handhaven ze niet omdat Nederland dat zo graag wil. De Commissie handhaaft de regels omdat het onze diepgewortelde overtuiging is dat het in het belang van de lidstaten is om die regels te handhaven. Het derde punt heb ik al met de heer Van Rooijen besproken. Ik kan heel nadrukkelijk articuleren hoe ik vind dat het zou moeten — dat geldt voor alle landen van de eurogroep en alle landen van Europa — maar ik wil ook iedere regering, inclusief de Italiaanse, beoordelen op wat ze daadwerkelijk doen en niet op wat er gezegd is, ook omdat er grote mutaties hebben plaatsgevonden in wat er de afgelopen periode gezegd is.

De voorzitter:
Tot slot, de heer Van Rooijen.

De heer Van Rooijen (50PLUS):
Ik verwees ook naar het artikel van Martin Wolf in de Financial Times. De minister heeft het ongetwijfeld via zijn ambtenaren gekregen. Het is een fantastisch stuk met zes bittere en vreselijk negatieve grafieken, waarin Italië steeds onderaan staat. Italië heeft in de laatste twintig jaar 3% groei gehad, verreweg het laagste, veel en veel minder dan Portugal, Griekenland en Spanje. Dat is dus een hele slechte start. Kan de minister daarop reflecteren?

Minister Hoekstra:
Dat kan ik nu ook wel en dat heb ik ook al gedaan. Ik deel een groot gedeelte van de zorgen die de heer Van Rooijen heeft uitgesproken. Er is met Italië meer aan de hand. Italië bevindt zich, bijvoorbeeld in vergelijking met Nederland of Spanje, in een heel andere positie als het gaat om bevolkingsgroei, het aantal mensen van een wat hogere leeftijd. Er zijn daar relatief weinig jongeren en er is relatief weinig begrotingsgroei. Ook zijn er te lang te weinig hervormingen uitgevoerd, zeker in vergelijking met een land als Nederland. Ik deel dat zeer met de heer Van Rooijen, maar ik denk dat ik er zelf niet zo heel veel aan kan toevoegen. Ik vind ook echt dat we de Italianen de kans moeten geven om te laten zien wat ze daadwerkelijk van plan zijn, ook al omdat ik het als minister van Financiën zeer ongelukkig zou vinden als een collega nog voor ik goed en wel begonnen was zou gaan preluderen op wat hij ervan vindt.

De voorzitter:
Volgens mij was nu de heer Sneller. Ik had hem non-verbaal laten weten dat hij zo aan de beurt zou zijn.

De heer Sneller (D66):
Attent van u, voorzitter. Ja, u had mij even geparkeerd. Mijn punt ging over de verplichtingen. De Kamer stemt daar inderdaad zelf mee in, maar mijn observatie is dat de Kamer niet altijd voldoende inzicht heeft in de meerjarige verplichtingen die worden aangegaan bij een bepaald besluit. Volgens mij kan het kabinet de Kamer daarbij helpen; misschien gaat de Kamer er anders standaard naar vragen. Kan dat inzicht worden gegeven voordat wij zo'n besluit nemen?

Minister Hoekstra:
In zijn algemeenheid begrijp ik die vraag heel goed. Maar als ik hier in z'n algemeenheid ja tegen zeg, wat komt er dan achter dat algemene antwoord allemaal aan moois vandaan aan toezeggingen, ook voor de collega's? Daar ziet u mij ondertussen naar zoeken. Laat me daar even op puzzelen. Wanneer er een wetsvoorstel door beide Kamers van de Staten-Generaal is, lijkt mij dat een moment waarop je dat zou willen meenemen. Ik zou me kunnen voorstellen dat het een onderwerp is dat op een dag als Verantwoordingsdag, maar mogelijk ook bij de Miljoenennota, langskomt. Maar daar zou ik echt even op moeten puzzelen.

De heer Tony van Dijck (PVV):
Dat krijg je nu als de minister-president een beetje lacherig doet en zegt "nou, we hebben de taken verdeeld", en je vervolgens geen antwoord krijgt. Je krijgt geen antwoord op de cruciale vraag of er als gevolg van het kabinetsbeleid nu lastenverlichting of lastenverzwaring plaatsvindt. Ik wil de minister even attenderen op antwoorden van zijn staatssecretaris. "In het basispad stijgen de lasten inderdaad met 9 miljard. De maatregelen uit het regeerakkoord leiden tot een lastenverlichting van 6,5 miljard. Dat leidt uiteindelijk per saldo tot een lastenverzwaring van 3,4 miljard." Met andere woorden — ik wil het hier klip-en-klaar zeggen, zodat heel Nederland me hoort — dit kabinet verzwaart de lasten met 3,4 miljard per saldo. De hele koopkrachtstijging moet komen uit de lonen en uit een lage inflatie. Als die lonen niet hoger zijn dan de inflatie, kan iedereen een koopkrachtstijging op zijn buik schrijven. Dat is het eerlijke verhaal, en ik wil dat u dat hier herhaalt.

Minister Hoekstra:
Nee, de heer Van Dijck doet het kabinet nu echt een beetje tekort. Dat doet hij anders nooit, maar nu doet hij het wel; daarom wil ik het ook graag zo scherp tegen hem zeggen. Wat hij zegt over de lonen en de inflatie is waar, maar dat is natuurlijk altijd het geval. Als de loonontwikkeling in de markt tegenvalt en als de inflatie, waarop ik al helemaal geen invloed heb, hoger is, dan heeft dat natuurlijk een effect op de koopkracht. Wanneer je als kabinet begint, kijk je naar het zogenaamde basispad. Ik begrijp dat de meeste Nederlanders bij dit begrip denken: wat is het precies en wat moet ik ermee? Maar dat is de realiteit waar je tegen aankijkt als formerende partij. Vervolgens heb je jezelf de vraag te stellen: accepteer ik dat basispad of wil ik daarop muteren? Dat is wat het kabinet heeft gedaan, en zeer fors, mag ik wel zeggen. Dan komt dit eruit. Dat begrijpt volgens mij de heer Van Dijck ook. Hij heeft dit niet alleen aan de minister-president gevraagd, maar ik herinner me ten minste één eerder debat waarin hij en ik deze dialoog ook gevoerd hebben.

De heer Tony van Dijck (PVV):
Ik sta hier als volksvertegenwoordiger en ik vind dat de bevolking recht heeft op het eerlijke verhaal. U zegt nu: natuurlijk heb je met het basispad te maken. Dat zal ik dan even vertalen voor de Nederlanders. Het kabinet, de voorgaande kabinetten, waren van plan €100 uit uw portemonnee te stelen met een lastenverzwaring. Daar ziet het kabinet nu van af, en dat noemt men een lastenverlichting van €100. Per saldo schiet de Nederlander er dus helemaal niets mee op, want de portemonnee blijft nog steeds leeg. Het voornemen om €100 uit de portemonnee te halen en het dan niet doen, mag je niet spinnen als lastenverlichting. Dat moet je bijna spinnen als een mea culpa dat je dat eerder van plan was.

Minister Hoekstra:
Tja voorzitter, hoe graag ik het ook zou willen, ik denk dat de heer Van Dijck en ik elkaar op dit punt niet gaan vinden. We hebben het eerder over dit onderwerp gehad. Hoe het basispad eruitziet en hoe je vervolgens beleid voert, is echt de realiteit waar je gewoon mee te maken hebt als kabinet. Dat doet overigens niet alleen dit kabinet, dat doen alle partijen die hun verkiezingsprogramma's laten doorrekenen. Die kijken altijd: hoe is de winkel, wat is de stand van het gewas, hoe ziet het eruit op het moment dat we dat zouden aantreffen en we zouden gaan formeren? Dat is wat dit kabinet in wording, de vier formerende partijen, ook heeft gedaan. Vervolgens voer je daar beleid op. Anders kan ik het niet maken.

De voorzitter:
Tot slot.

De heer Tony van Dijck (PVV):
Toen we in crisis waren en de schatkist een gigantisch tekort had, stond deze minister van Financiën vooraan om de belastingen te verhogen. Hij vroeg van elke werkende Nederlander €2.800. Nu de financiën op orde zijn en de schatkist uitpuilt met een overschot van 8 miljard, weigert hij ook maar een dubbeltje van die 8 miljard terug te geven. Nu is het van "een buffertje voor slechte tijden". Kijk, dáár worden Nederlanders dus gallisch van. Die zeggen: "oké, we hebben een offer gebracht. Na het zuur komt het zoet. Nu klotst het geld tegen de plinten en nu houdt u de hand op de knip, want u geeft geen dubbeltje extra." Het is puur afhankelijk van de loonstijging en de inflatie. Ik vind dat u gewoon moet zeggen tegen de burgers: luister, ik zie geen ruimte voor belastingverlaging, ik zie geen ruimte om u extra geld in de portemonnee te geven. Dat is het eerlijke verhaal. Maar dat doet u niet.

Minister Hoekstra:
Nee. In alle hoffelijkheid: de heer Van Dijck doet nu mijn voorganger tekort. Hij had het over "deze minister", maar daarmee doet hij mijn voorganger tekort, die het wat mij betreft buitengewoon en verstandig gedaan heeft.

En de heer Van Dijck is ook niet helemaal transparant over hoe het land er nu bij ligt. Ja, er is nu een overschot van 1,1% als je kijkt naar 2017. Maar helaas, tegelijkertijd betaalden we als overheid met die heel lage rente vorig jaar nog ruim 6 miljard aan rentelasten. De staatsschuld zit nog steeds ver boven het getal waar we voor de crisis tegen aankeken. Ik zei net niet voor niks dat dat een verschil is van meer dan 10 procentpunt, met 43% grosso modo voor de crisis en nu 56,5%, of wat is het, 56,7%.

Laten we onszelf dus echt bevrijden van de illusie dat het geld tegen de plinten klotst. We hebben nu een tweede jaar waarin er, juist omdat een formatiejaar relatief beleidsarm is, veel geld over is. Maar dan moeten we niet gaan doen alsof het geld tegen de plinten klotst. Het tegenovergestelde is waar. En ik zou er ook nog op willen wijzen dat het CPB niet voor niks opmerkt, met misschien een licht verwijtende ondertoon richting het kabinet, dat dit is een zeer expansieve begroting is en dat de Raad van State niet voor niks ons, maar zeker ook mij, recent nog op de vingers heeft getikt en vroeg of ik wel wist welke risico's dit begrotingsbeleid met zich meebrengt. Dus laten we ons bevrijden van de illusie dat we geld uit te geven hebben boven op de 14,5 miljard die we al uitgegeven hebben of al zullen uitgeven.

De heer Stoffer (SGP):
Ik vond het fijn om u een compliment te kunnen maken over het terugbrengen van de regeldruk. Maar dat was natuurlijk eigenlijk een compliment voor uw voorganger. Op mijn vraag over een nieuwe doelstelling antwoordt u: ik doe niet veel toezeggingen en er komt een brief van de staatssecretaris. Mijn vraag is dan natuurlijk wat er in die brief staat. Als daarin komt te staan dat we niks doen, ook geen nieuwe doelstelling, dan dien ik straks een motie in. Maar als er een voorstel komt voor een nieuwe doelstelling, dan wacht ik eerst die brief af.

Minister Hoekstra:
Zou ik het als volgt met de heer Stoffer mogen afspreken? Ik begrijp zijn vraag naar het naar beneden brengen van de regeldruk heel goed. Hij heeft ook gelijk dat het compliment het vorige kabinet en in het bijzonder mijn voorganger toekomt en niet mijzelf. Wij willen er als kabinet mee door. Ik heb met een van mijn eerste opmerkingen alleen willen aangeven dat dit een buitengewoon hardnekkig onderwerp is. Dat zal de heer Stoffer, denk ik, herkennen. Hoe de brief van de staatssecretaris van EZK er precies uit gaat zien, durf ik nu niet te zeggen. Ik wil wel aan de heer Stoffer vragen of hij nog even zou willen wachten met de motie, want misschien staat er allerlei moois in de brief. In ieder geval heeft de staatssecretaris mij op de haar welbekende indringende wijze over dit onderwerp geïnterviewd. Ik weet dus dat zij er echt mee aan de slag is.

De heer Stoffer (SGP):
Ik wacht de brief af en overweeg dan of ik wel of niet een motie indien. Dank u wel.

De voorzitter:
Dank u wel. Mevrouw Leijten, u mag één vraag stellen.

Mevrouw Leijten (SP):
Bij de Algemene Financiële Beschouwingen hebben we het er uitgebreid over gehad dat de lonen omhoog moeten. Nu kan het Rijk zelf iets doen en nou koerst de minister die ook verantwoordelijk is voor al die ICT-drama's en voor het rijksvastgoedlek aan op een cao-conflict. Vandaag zegt de Europese Commissie nog tegen Nederland: u heeft een probleem met de achterblijvende lonen. De minister van Financiën wil hier niet eens iets over die lonen zeggen. Laat hem dan antwoord geven op de vraag die ik heb gesteld: wat kost het als we 3,5% aan de rijksambtenaren geven en bijvoorbeeld ook aan het zorg- en onderwijspersoneel?

Minister Hoekstra:
Dat zou ik even moeten laten uitrekenen. Ik weet niet of dat nu lukt of op een later moment. Ik wil best een ruwe schatting geven van wat dat soort percentages kosten. Overigens heb je een veel gedifferentieerdere discussie wanneer je je in een onderhandeling bevindt dan over alleen het percentage. Het is dus zeer de vraag welk inzicht dat oplevert. Ik wil best met de minister van BZK in gesprek gaan om te kijken wat daarover in dit stadium wel of niet met de Kamer te delen is. Ik zou mevrouw Leijten echter om enig begrip willen vragen en om, wanneer een collega aan het praten is en in onderhandeling is met ambtenaren, haar de ruimte te gunnen om die gesprekken af te maken. Dat lijkt mij echt fatsoenlijk richting haar en overigens ook richting de andere onderhandelende partij.

De voorzitter:
Dank u wel.

Minister Hoekstra:
Voorzitter. Het was mij in deze eerste termijn weer een genoegen. Ik ben klaar.

De voorzitter:
Wederzijds. Dank u wel. Dan gaan we nu naar de tweede termijn van de kant van de Kamer. Ik geef de heer Tony van Dijck namens de PVV het woord.

Termijn inbreng

De heer Tony van Dijck (PVV):
Voorzitter, dank u wel. Nog even terugkomend op mijn laatste interruptie: ik vind het echt een grote schande. Toen het slecht ging met de overheidsfinanciën en we in een crisis zaten, stond hier premier Rutte met zijn hoed in de hand te bedelen om meer geld zodat de financiën op orde kwamen. €2.800 per werkende hebben we toen bij de heer Rutte mogen inleveren. De belastingen gingen gigantisch omhoog. De collectieve lastendruk ging met 24 miljard omhoog. Nu het weer beter gaat en de heer Rutte zegt dat elke Nederlander moet voelen dat het beter gaat, geeft het kabinet niet thuis. Het kabinet geeft geen lastenverlichting, maar minder lastenverzwaring, en wel 3,5 miljard. Als de koopkrachtstijging er al komt, moet die dus helemaal komen van de loonstijging en een lagere inflatie, en niet van dit kabinet.

De PVV wil dat een deel van het overschot van 8 miljard wordt ingezet voor echte lastenverlichting. Vandaar de volgende motie.

De Kamer,

gehoord de beraadslaging,

overwegende dat de economie in 2017 met meer dan 3% is gegroeid;

constaterende dat de koopkracht van de meeste burgers, tegen alle beloftes in, weer is gedaald;

constaterende dat over 2017 een begrotingsoverschot is gerealiseerd van 8 miljard euro;

verzoekt de regering meer in te zetten op lastenverlichting voor burgers, zodat zij ook gaan merken in hun portemonnee dat het economisch beter gaat,

en gaat over tot de orde van de dag.

De voorzitter:
Deze motie is voorgesteld door het lid Tony van Dijck. Naar mij blijkt, wordt de indiening ervan voldoende ondersteund.

Zij krijgt nr. 6 (34950).

De heer Tony van Dijck (PVV):
Voorzitter. Ik zei het al in mijn eerste termijn, en de minister van Financiën heeft het hier ook al een paar keer gezegd: hij betaalt een lagere rente over zijn staatsschuld. Bij de presentatie van het financieel jaarverslag had hij het over 3,2 miljard. Hij betaalde 3,2 miljard minder rente dan in 2012. Hij profiteert dus van dat lagerentebeleid van de ECB, maar de gepensioneerden worden daardoor gedupeerd. De PVV heeft al eerder aangegeven dat ze dat heel erg oneerlijk vindt. Vandaar de volgende motie.

De Kamer,

gehoord de beraadslaging,

overwegende dat door de ECB de rente al geruime tijd kunstmatig laag wordt gehouden;

constaterende dat als gevolg van deze lage rente pensioenen niet kunnen worden geïndexeerd en mogelijk zelfs worden gekort;

constaterende dat de lage rente wel gunstig is voor de schatkist doordat de rentelasten op de staatsschuld in een paar jaar tijd met 3,2 miljard euro zijn gedaald;

constaterende dat daar waar gepensioneerden zijn gedupeerd, de minister van Financiën profiteert van de lage rente;

verzoekt de regering 1 miljard euro van deze rentemeevaller in te zetten om de AOW tijdelijk te verhogen ter compensatie van het niet indexeren van pensioenen vanwege de lage rente,

en gaat over tot de orde van de dag.

De voorzitter:
Deze motie is voorgesteld door de leden Tony van Dijck en Wilders. Naar mij blijkt, wordt de indiening ervan voldoende ondersteund.

Zij krijgt nr. 7 (34950).

De heer Tony van Dijck (PVV):
Deze motie is medeondertekend door de heer Wilders zelf, dus die krijgt gegarandeerd "oordeel Kamer"!

Mijn laatste motie is medeondertekend door de gehele oppositie. De coalitiepartijen twijfelen nog en willen natuurlijk eerst even in het achterkamertje met de staatssecretaris overleggen of ze dat wel zullen doen, maar ik ben in ieder geval blij met het oordeel van deze minister dat hij er wel heil in ziet om van de Belastingdienst en de Investeringsagenda een groot project te maken. Ook de heer Wiebes — ik zei het al — zei in zijn laatste debat dat dat eigenlijk wel had gemoeten, dus beter laat dan nooit. Vandaar de volgende motie.

De Kamer,

gehoord de beraadslaging,

constaterende dat de Belastingdienst al geruime tijd niet naar behoren functioneert;

constaterende dat de Algemene Rekenkamer voor het tweede jaar op rij een achttal onvolkomenheden in de bedrijfsvoering van de Belastingdienst constateert;

overwegende dat de belastinginning in gevaar dreigt te komen als gevolg van de uitvoering van de Investeringsagenda en het personeelsverloop;

spreekt uit de Investeringsagenda bij de Belastingdienst als groot project aan te wijzen conform de Regeling Grote Projecten,

en gaat over tot de orde van de dag.

De voorzitter:
Deze motie is voorgesteld door de leden Tony van Dijck, Nijboer, Stoffer, Azarkan, Van Rooijen, Leijten, Snels, Baudet en Van Raan.

Zij krijgt nr. 8 (34950).

Dank u wel. Dan ga ik nu naar de heer Van der Linde namens de VVD.

De heer Van der Linde (VVD):
Voorzitter. Ik beperk mij even tot ICT. De minister van Financiën heeft terecht gezegd dat we natuurlijk niet alle ICT-problemen dit jaar opgelost krijgen. Tegelijkertijd liggen er wel grote uitdagingen. Dan moet je gewoon zorgen dat je voldoende eigen mensen in huis hebt die ICT kunnen beheersen, niet zozeer omdat wij als VVD tegen de inhuur van externen zijn — dat zijn we niet — maar wel omdat je zelf voldoende kritische massa wilt hebben.

Eén aspect van ICT kan wat ons betreft niet wachten, en dat heeft alles te maken met beveiliging. Ik had op dit punt een motie klaarliggen, maar nou keek ik nog eens naar de motie die mijn collega Aukje de Vries vorig jaar heeft ingediend en las ik in het dictum: "verzoekt de regering, zich maximaal in te spannen om voor eind 2017 de onvolkomenheden op het gebied van informatiebeveiliging weg te werken". Die motie was getekend door De Vries, Omtzigt, Van Weyenberg en Nijboer. Dus ja, ik hoef die motie niet opnieuw in te dienen, want die heeft nog steeds brede steun. Bovendien heb ik ooit bij staatsrecht geleerd dat twee keer dezelfde motie indienen gelijk is aan een motie van wantrouwen, als ik het me goed herinner. Dat lijkt me ook niet de bedoeling.

Ik doe het nu dus met de toezegging van de minister dat dit onderwerp besproken wordt in de ministerraad en dat wij daarover iets terug horen. En alstublieft, minister, stuur ons dan geen rapporten en geen plannen van aanpak, maar regel het gewoon. De ambitie moet volgens mij zijn dat we de veiligheidsproblemen die de Rekenkamer aankaart, nog dit jaar oplossen. Dat is geen klusje voor de minister van Financiën, want de minister van BZK coördineert dit, maar wij willen gewoon de afzonderlijke ministers op dit punt kunnen aanspreken. Als we dat bij dezen kunnen scherpstellen en als we daar nog een brief over krijgen, dan hebben we een grote stap gemaakt.

Dank u wel.

De voorzitter:
Dank u wel, meneer Van der Linde. Dan ga ik nu naar de heer Snels namens GroenLinks.

De heer Snels (GroenLinks):
"Gehaktdag." Zo begon de heer Van Dijck vanochtend om half elf dit debat. Dan gaat het over deze vragen: wat willen we bereiken, wat gaan we daaraan doen en hebben we bereikt wat we willen bereiken? Dat is gehaktdag. Als we die vragen op die manier kunnen beantwoorden, dan hebben we echt gehaktdag zoals gehaktdag bedoeld is en kunnen we daar een heel scherp debat over voeren. Maar het punt is eigenlijk dat we die vragen niet kunnen beantwoorden. Daarom is er wat mij betreft geen sprake van gehaktdag, maar van spaghettidag. Alle informatie moeten we overal maar een beetje vandaan halen. We hebben de Monitor Brede Welvaart, we hebben de Sustainable Development Goals, we hebben de informatie uit de begrotingen en de verantwoording, maar die hebben weer niet of veel te weinig met elkaar te maken. Spaghettidag!

Op een nog ander niveau is het ook spaghettidag. Er zijn namelijk heel veel initiatieven om de verantwoording te verbeteren. Inzicht in Kwaliteit, de Comptabiliteitswet, het baten-lastenstelsel, de Monitor Brede Welvaart, de Sustainable Development Goals en natuurlijk ook gewoon de begrotingen en de verantwoordingsstukken van het kabinet en van de Rekenkamer. Uiteindelijk zijn dat allemaal initiatieven die bij elkaar op hetzelfde bord tot een lekker bord spaghetti zouden moeten leiden, maar ze hebben nu nog veel te weinig met elkaar te maken.

In het debat zei de minister-president dat hij bang was dat hij een fuik in zwom, toen we het hadden over de klimaatdoelstellingen en de wijze waarop die zijn vormgegeven en toen ik die als een voorbeeld noemde voor hoe dat ook op andere beleidsterreinen zou moeten. Nu snap ik best dat de premier vaak bang is om in een politieke fuik te zwemmen, maar dat was wat mij betreft niet de bedoeling. Ik heb goed gehoord dat hij uiteindelijk toch een opening bood om meer te kijken naar het opnemen van doelstellingen in begrotingen. Misschien is "toezegging" een iets te groot woord, maar ik vertaal het toch maar als een toezegging dat het kabinet gaat kijken naar de volgende begrotingen om meer doelstellingen op te nemen die ook een zekere relatie hebben met de Sustainable Development Goals en de Monitor Brede Welvaart. Dat vind ik winst.

Dezelfde toezeggingen en bewegingen naar mijn kant toe ... De analyse maakte ik niet alleen, maar die maakten de Rekenkamer, het CDA, zelfs de VVD, die vond dat er meer afrekenbare doelstellingen moeten komen en ook de heer Sneller van D66. De analyse wordt dus breed gedeeld. Maar wat we er stapsgewijze aan moeten doen en hoe we die spaghetti gaan rechttrekken, is nog een hele lastige. Dat geef ik de minister ook graag en grif toe. Al zijn bewegingen naar mijn kant, of het nou ging over meer inzicht krijgen in de organisaties op afstand, kijken hoe de samenhang is met Inzicht in Kwaliteit maar ook met de Comptabiliteitswet, zie ik maar als een toezegging dat we langzaam maar zeker stapjes gaan maken om dit proces te verbeteren. Daarom ga ik ook geen moties indienen. Dit is een precair proces; dat snap ik best. Daar moeten we politiek breed stappen in vooruitzetten. Moties zouden wat mij betreft nu niet hoeven en misschien het proces alleen maar verstoren. Dit gesprek moet in de Kamer en met het kabinet worden voortgezet.

Ik heb toch nog een vraag, zowel aan de premier als aan de minister van Financiën, over de symboliek. Ik vroeg hem: waarom heeft hij niks gezegd over de Monitor Brede Welvaart? Het antwoord was: maar die was er toen nog niet. Dat wist ik wel, maar het staat toch symbool voor hoe het kabinet deze keer is omgegaan met alle verschillende informatie die naar de Kamer kwam. De Monitor Brede Welvaart werd onder de verantwoordelijkheid van de minister van EZK iets later gepresenteerd. Hetzelfde geldt voor de premier, die zei: een verantwoordingsbrief is niet nodig, want die voegt niks toe. Dat is toch een beetje een gemiste kans. Juist in zo'n verantwoordingsbrief zou de premier kunnen ingaan op hoe al die elementen van verantwoorden zouden kunnen helpen om uiteindelijk tot breder beleid te komen, dus een soort staat van de verantwoording die door de Rekenkamer wordt gepresenteerd. Ik zou het kabinet toch willen vragen, zonder dat ik daar nu zelf precies een antwoord op heb, om voor volgend jaar beter na te denken over hoe alle informatie die naar de Kamer komt in een zekere vorm van integraliteit gepresenteerd wordt.

De voorzitter:
Dank u wel, meneer Snels. Dan ga ik nu naar de heer Slootweg namens het CDA.

De heer Slootweg (CDA):
Dank u wel, voorzitter. Ik wil de minister-president en de minister van Financiën bedanken voor de uitvoerige beantwoording van de vragen. Ik heb zelf nog een drietal opmerkingen en toch nog een vraagje.

Het eerst punt betreft het type verantwoordingsdag. Je kijkt dan eigenlijk terug. In ieder geval vinden wij het heel prettig dat erkend wordt dat er een taaie klus voor dit kabinet ligt als het gaat om het op orde brengen van de basis bij de ICT, en dan in het bijzonder de informatiebeveiliging, en bij de Belastingdienst. Het lijkt allemaal niet heel groots en meeslepend, maar wil je een stuk onbehagen laten verdwijnen en een stuk vertrouwen bij de inwoners van dit land terugkrijgen, dat moeten dit soort diensten goed gaan functioneren. Ik ben blij dat het kabinet op dit punt geen loze beloften doet, want het is een taaie klus. Wel hopen wij — dat deel ik met de VVD — dat wij spoedig, het liefst voor het eind van dit jaar al, zien dat er op een aantal punten verbeteringen zijn. Wij willen hier zo veel mogelijk de vinger aan de pols houden.

Het tweede punt betreft de Monitor Brede Welvaart. Er wordt nu even gesproken over allerlei gerechten, zoals gehaktballen en spaghetti. Ik denk dat wij op het punt zijn aanbeland dat het zelfrijzend bakmeel moet zijn. Wij hebben nu ongeveer de instrumenten. Wij moeten ook oppassen dat er te veel indicatoren komen, waardoor wij niet goed meer weten waar wij op willen sturen. Ik hoop dat wij in de komende periode in de rapportage kunnen lezen wat wij moet de Monitor Brede Welvaart doen. Er zou net even iets meer serieusheid in moeten zitten. Natuurlijk gaat het nu nog maar om een eerste foto. Wij hopen dat wij dit punt in de terugkoppeling zullen terugzien.

Mijn derde punt gaat over Defensie. Natuurlijk is een goede bedrijfsvoering essentieel om bij Defensie de zaak op orde te krijgen, maar wij kunnen ons afvragen: wat beloof je, wat impliceer je? Op het moment dat je die 200 miljoen neerzet voor de versterking van de basiseenheid, zullen de mensen die daar zitten, denken dat men dat ontvangt in de vorm van een betere uitrusting en beter materieel. Op het moment dat het geld dan in bedrijfsvoering gaat zitten, zit daar toch licht tussen.

Mijn laatste punt is meer een vraag. Hoe willen wij in de toekomst verantwoorden? Wij hebben niet voor niets vragen gesteld over pgb's en wat de gemeenten en ook zbo's op dat punt doen. Je ziet dat het Rijk op een heel aantal taken geld in uitvoering geeft. Ook gemeenten en zbo's doen dat, dus dan valt veel moelijker te bezien wat de resultaten zijn die je wilt behalen. Op grond van de Financiële verhoudingswet zijn de gemeenten daar zelfstandig in, maar toch denk ik dat je met elkaar als huis van Thorbecke moet bekijken hoe wij, op het moment dat er geld wordt uitgegeven om een doelstelling te bereiken, veel beter duidelijk zouden kunnen maken hoe die doelstelling bereikt wordt. Natuurlijk is er sprake van een zelfstandige verantwoording, zeker bij de gemeenten, die verantwoording afleggen aan hun gemeenteraad. Maar toch vragen wij ons af hoe wij, bijvoorbeeld als er over re-integratie wordt gesproken, een beter beeld zouden kunnen krijgen van wat wij als Rijk doen en wat de gemeenten doen, zodat wij een beter idee krijgen van wat er met de middelen kan gebeuren. Ik hoop dat daarop nog een reactie van het kabinet komt.

De voorzitter:
Dank u wel. Dan geef ik nu het woord aan mevrouw Leijten, die namens de SP spreekt.

Mevrouw Leijten (SP):
Voorzitter. De crisis is voorbij, maar nog steeds zijn de verschillen groot als je geboren wordt in een bepaalde wijk of als je ouders een opleiding op universitair niveau of mbo-niveau hebben gedaan. Het verschil is heel erg groot als je geschiedenis niet in dit land ligt. Het hangt er ook van af of je man of vrouw bent; ook dan zijn de verschillen groot. Is dit iets om bij te rusten? Ik vind van niet. Maar de minister-president zegt: acht, de gini klopt, die gaat naar beneden; het meer belasten van vermogens is geen inzet van beleid. Terwijl wij juist via belastingen en een eerlijkere verdeling van de welvaart, dus het meer vragen van mensen die veel vermogen hebben, iets kunnen doen aan de verschillen die er zijn bij de geboorte, en overigens ook aan de verschillen bij de dood — heb je een lager inkomen, dan leef je in dit land tientallen jaren in slechtere gezondheid en ga je acht jaar eerder dood. Op die manier kunnen wij daar iets aan doen.

Wij kijken nu terug op 2017, maar dit is ook een dag van het maken van duidelijke keuzes.

We kijken terug naar 2017, maar dit is ook een dag van duidelijke keuzes maken. Daarom zou ik graag de volgende motie willen voorleggen.

De Kamer,

gehoord de beraadslaging,

constaterende dat de rijkste 10% huishoudens meer dan twee derde van al het Nederlandse vermogen in handen heeft, terwijl de onderste 60% van de huishoudens gemiddeld een negatief vermogen heeft, en dat de vermogensongelijkheid tijdens de crisis enkel is vergroot;

constaterende dat Nederland na de VS de grootste vermogensongelijkheid van westerse landen heeft;

constaterende dat over vermogen en inkomen uit vermogen fors minder belasting wordt betaald dan over inkomen uit arbeid;

verzoekt de regering een vermogensbelasting in te voeren teneinde de meest vermogende Nederlanders meer te laten bijdragen aan de overheidsfinanciën,

en gaat over tot de orde van de dag.

De voorzitter:
Deze motie is voorgesteld door het lid Leijten. Naar mij blijkt, wordt de indiening ervan voldoende ondersteund.

Zij krijgt nr. 9 (34950).

Mevrouw Leijten (SP):
Ik heb nog een antwoord van de minister tegoed. Hij heeft Italië gewaarschuwd, of misschien niet. Het ging over het begrotingsbeleid, maar het ging ook over de staatsschuld van Italië. Klaas Knot heeft in januari 2015 bij Buitenhof gezegd: Nederland en Italië zijn eigenlijk heel erg vergelijkbaar, als je de publieke en de private schuld bij elkaar optelt. Ik had de minister gevraagd: hoe zit dat eigenlijk? Kan hij daar nog antwoord op geven? Volgens mij is het namelijk ook wel goed om, als je streng wilt zijn naar anderen, ook een beetje eerlijk te zijn over jezelf. Nog los van de vraag wat we doen met die euro, maar dat gaan we nog op vele andere momenten bespreken.

Voorzitter. Het lekt bij de overheid, zei ik al. Het lekt in de ICT. Het lekt bij de belastingen, als het gaat over de inning, personeel. Er is een subsidielek. We hebben een lek bij de rijksvastgoedorganisatie. We hebben een politielek: er gaan 14.000 politieagenten uit. Daar is helemaal niet op gerekend. Maar we hebben ook een koopkrachtlek en een -gebrek. Daarover de volgende motie.

De Kamer,

gehoord de beraadslaging,

overwegende dat mensen tijdens en na de financieel-economische crisis veel koopkracht hebben ingeleverd;

overwegende dat de economie flink groeit maar het beschikbaar inkomen van huishoudens al jaren op de nullijn staat;

overwegende dat stijging van de lonen helpt om de koopkracht te verbeteren;

verzoekt de regering een cao-conflict te voorkomen om zodoende de groei van de beschikbare inkomens van huishoudens gelijker op te laten gaan met de groei van de economie,

en gaat over tot de orde van de dag.

De voorzitter:
Deze motie is voorgesteld door het lid Leijten. Naar mij blijkt, wordt de indiening ervan voldoende ondersteund.

Zij krijgt nr. 10 (34950).

Mevrouw Leijten (SP):
Hongarije, Verenigd Koninkrijk, Italië, Frankrijk, Roemenië, Kroatië, Portugal, Tsjechië en ook onze buurlanden Duitsland en België voeren een nationale digitaks in. Die wachten niet op voorstellen van de Europese Commissie die pas in 2021 zouden moeten ingaan en die de subsidiariteit van de nationale lidstaten raken, maar ze gaan zelf aan de slag. Dat geeft heel erg veel inspiratie. Vandaar de volgende motie.

De Kamer,

gehoord de beraadslaging,

constaterende dat de Kamer in meerderheid van mening is dat het huidige voorstel van de Europese Commissie voor een uniforme digitale dienstenbelasting niet in lijn is met het subsidiariteitsbeginsel;

constaterende dat tien Europese lidstaten werken aan nationale maatregelen om digitale bedrijven te belasten;

van mening dat afspraken tussen lidstaten om belasting te innen bij digitale bedrijven de soevereiniteit van nationale overheden niet schaadt, maar het vaststellen van een uniform maximumtarief van 3% wel;

verzoekt de regering een belastingmaatregel uit te werken waarmee de omzet die digitale bedrijven maken in Nederland belast kan worden,

en gaat over tot de orde van de dag.

De voorzitter:
Deze motie is voorgesteld door de leden Leijten en Alkaya. Naar mij blijkt, wordt de indiening ervan voldoende ondersteund.

Zij krijgt nr. 11 (34950).

De heer Sneller (D66):
Ik wil hier wel nog een vraag over stellen. In de inbreng van de SP-fractie over het subsidiariteitsoordeel staat inderdaad dat die 3% te beperkend is, maar wordt er wel verder meegegaan met de grondslag die wordt aangedragen. De reeks landen die mevrouw Leijten noemde, dat gaat van een advertentiebelasting tot een digitale belasting op omzet. Deze motie laat het helemaal open en lijkt ook een beetje in strijd met haar inzet bij het subsidiariteitsoordeel. Kan zij dat misschien nog ophelderen?

Mevrouw Leijten (SP):
De twee voorstellen die vanuit de Europese Commissie zijn gedaan, gingen over de grondslag op langere termijn. De Europese landen kiezen voor een gelijk grondslagbeginsel. Daarvan hebben wij gezegd: als dat op een ander verdragsartikel wordt gebaseerd, dan schaadt het de subsidiariteit niet. Het kortetermijnvoorstel, het tweede voorstel, gaat uit van een maximumtarief van 3% en zou pas in 2021 ingaan. Dus dat is ook niet snel. Wat ik hier zeg, is: kijk gewoon naar die tien landen. Die doen al dingen. Dat kunnen wij dus ook doen. België en Duitsland doen het ook. Er is dus geen reden om te zeggen: we gaan op onze handen zitten en we kijken wel waar de Europese Commissie mee komt. Wat er nu ligt is wat ons betreft in strijd met de subsidiariteit. Maar dat wil niet zeggen dat we niks hoeven te doen.

De voorzitter:
De heer Sneller, tot slot.

Mevrouw Leijten (SP):
Want volgens mij is de wens hier in de Kamer en ook in het verslag breed dat er wel een belasting komt voor deze digitale bedrijven.

De heer Sneller (D66):
Als ik het goed begrijp zegt de SP-fractie: kabinet, zoek uit wat de grondslag moet zijn; hier zijn een aantal landen die het allemaal op verschillende manieren doen. Het kabinet vindt dat het uniform moet, maar de SP-fractie zegt: kies er een en probeer maar.

Mevrouw Leijten (SP):
Dat geldt voor het kabinet en de Kamer; wij vinden allemaal dat het uniform moet. Het gekke is, meneer Sneller, dat de OESO-afspraken worden voorzien in 2019 of 2020. Het voorstel van de Europese Commissie voor de korte termijn zou de Nederlandse regering pas implementeren in 2021. Dus waar waren we überhaupt blij mee? Dit nog los van het feit dat de voorstellen van de Europese Commissie dus rammelen als het gaat om de verhouding tussen nationale lidstaten en het Europese verdragsrecht.

De voorzitter:
Dan ga ik toch naar de heer Nijboer, meneer Sneller.

De heer Nijboer (PvdA):
Ik ben een beetje zoekende wat de SP nou precies wil, want als je echt de grote internet- en techbedrijven wilt aanpakken, kun je dat als Nederland toch niet alleen? Deze motie heeft toch een heel hoog "de SP waarschuwt Zuckerberg nog één keer"-gehalte?

Mevrouw Leijten (SP):
Nee, helemaal niet.

De heer Nijboer (PvdA):
U stemt tegen Europees samenwerken. Wat wilt u nou? Dat staatssecretaris Snel, die ontzettend druk is met van alles en nog wat, een belasting gaat heffen op Amerikaanse techbedrijven en dat Nederland dat alleen in Europa gaat doen? Dat slaat toch gewoon helemaal nergens op?

Mevrouw Leijten (SP):
De heer Nijboer doet dit telkens op dit onderwerp. Hij zegt dat wij Europese regels blokkeren. Dat is niet juist. We hebben ook een motie van de heer Asscher onderschreven, waarbij we zeggen: wij willen dat hier juist wel op wordt samengewerkt. Naar ons oordeel deugen de twee Commissievoorstellen in hun aard niet. Als ik dan zie, juist in de Commissievoorstellen, dat er al tien landen zijn die zo'n belasting hebben of voorbereiden, dan denk ik: waarom zouden we meegaan met slechte voorstellen vanuit de Europese Commissie terwijl we het zelf kunnen doen? Nederland doet het helemaal niet alleen. Neem het voorbeeld van IKEA. IKEA betaalt hier toch gewoon omzetbelasting, ook al gebruikt het ons land ook om bijvoorbeeld winstbelasting te verlagen? We willen dat die digitale bedrijven los van hun vestiging omzetbelasting gaan betalen op bijvoorbeeld het aantal gebruikers en de advertenties.

De voorzitter:
Ja. De heer Nijboer.

Mevrouw Leijten (SP):
En er is uit die tien lidstaten heel veel inspiratie te halen voor hoe je dat kan doen.

De voorzitter:
Goed. De heer Nijboer. Dit is een tweede termijn, hè? U moet dus geen nieuwe discussies gaan initiëren.

De heer Nijboer (PvdA):
Nee hoor, ik wil heel kort vragen of ik het SP-standpunt nou goed begrijp. Is het belasten van die internationale bedrijven nou iets wat Europese landen samen moeten doen en waarover ze harde afspraken moeten maken? Of zegt de SP: dat moeten overheden maar zelf doen? Dan komt er dus niks van, is mijn conclusie.

De voorzitter:
Kort.

Mevrouw Leijten (SP):
Belastingen zijn een soevereine taak van de lidstaten. Dat de Partij van de Arbeid naar Europese belastingen wil, dat is het grote verschil tussen ons beiden. Ik wil heel graag dat we iets gaan doen, maar ik ben niet voor een Europa dat ons een maximumtarief van 3% oplegt en dat ons op verkeerde verdragstitels een belasting laat vormen.

De voorzitter:
Dank u wel.

Mevrouw Leijten (SP):
Je kan het zelf doen, net zoals wij eigen belastingen hebben op de winst en de omzet voor andere grote multinationale bedrijven.

De voorzitter:
Dank u wel, mevrouw Leijten. Dan ga ik naar de heer Sneller namens D66.

De heer Sneller (D66):
Dank u, voorzitter. Ik zal mijn tweede termijn in zes blokjes doen. Het is "een dag waarbij we niet reageren op berichten uit het nieuws, maar kijken naar de werkelijke prestaties van beleid." Ik citeerde het al even in eerste termijn. Ik denk dat het op Italië na — dat zeg ik richting de heer Van Rooijen — best goed ging vandaag. Laat dat niet gebeuren; dat overschaduwen doen we zelf. Maar volgens mij stond de verantwoording verder heel centraal vandaag. Ik vond het een mooi debat. Ik dank de bewindspersonen voor de beantwoording. Het is ook goed dat de premier nog even de passage uit de kabinetsreactie op de Monitor Brede Welvaart in herinnering riep om de Sustainable Development Goals en die monitor meer te integreren. Ik doe daarbij wel het verzoek om volgend jaar de aanbiedingsbrief ook meer het karakter van een kabinetsreactie te geven, zoals ik ook in eerste termijn zei. Ik denk dat iedereen van de PVV tot de Partij voor de Dieren ideeën heeft over hoe die monitor inhoudelijk zou kunnen worden verbeterd. Ik heb daar zelf ook een aantal ideeën over naar voren gebracht. Misschien moeten we in de commissie even bespreken hoe we aan het eind van de verantwoordingscyclus nog een keer het gesprek met het CBS aangaan op basis van wat we ermee hebben gedaan.

Ik dank de premier ervoor dat hij nog een keer zal kijken naar de begroting bij de voorbereiding op die doelstellingen, met die fameuze 55%-target als benchmark. Verder heeft de minister van Financiën toegezegd nog een keer te kijken naar het geïntegreerd verantwoorden en voor de zomer te komen met een brief. Die uitgestoken hand neem in ieder geval ik vanuit de Kamer graag aan. Het studeren op de verplichtingen lijkt me ook een belangrijke, omdat het samenspel tussen kabinet en Kamer op dat punt ertoe kan leiden dat wij ons budgetrecht nog net wat beter kunnen invullen.

De heer Van der Linde haalde terecht de motie van Aukje de Vries en een aantal anderen over de ICT-problematiek aan. Ik kijk erg uit naar de reactie, want ik deel volledig het gevoel van urgentie dat de heer Van der Linde daarin legde.

Schriftelijke beantwoording van de V100-vragen lijkt mij prima. Het zou wel heel prettig zijn als de commissies de antwoorden goed kunnen meenemen in de voorbereiding van hun wetgevingsoverleggen met de verschillende bewindspersonen.

Ten slotte krijg ik graag in tweede termijn nog de beantwoording van de vraag over Logius. Volgens mij heb ik ook een reactie op vragen over het Rijksvastgoedbedrijf gemist, terwijl daarover wel een aantal redelijk scherpe observaties waren vanuit de Rekenkamer.

Misschien kan de Voorzitter, aan wie ik een tweetal vragen heb gesteld, ons nog even bijlichten over hoe de Kamer omgaat met de observaties over bijvoorbeeld de eigen informatiebeveiliging. Doen we dat bij de Raming of nemen we dat meteen mee in dit debat?

Dank u wel.

De voorzitter:
Dat lijkt me een belangrijk onderwerp, een onderwerp om bij de Raming te betrekken. Dank u wel.

Nee, meneer Sneller, en dat geldt ook voor de minister en de premier: het is echt ongebruikelijk om tijdens een debat als kabinet en Kamerleden bij vak-K met elkaar te praten. Ik weet het, meneer Sneller: vaak begint de premier zelf met praten. Echt waar! Ik houd het allemaal bij.

De heer Nijboer.

De heer Nijboer (PvdA):
Dank u wel, voorzitter. Ik dank het kabinet voor de beantwoording van de Kamervragen. De minister verzuchtte op een gegeven moment: het geld klotst niet tegen de plinten, eerder is het tegenovergestelde waar. Toen dacht ik wel: nou, stel je voor dat het echt moeilijk wordt. Financieel-economisch staat Nederland er echt wel goed voor. Dit is het wind-meekabinet.

Het debat van vandaag gaat over de vraag wat je dan doet. Welke politieke keuzes maak je dan? Wat zijn de noden in de samenleving? Uit de Monitor Brede Welvaart komen wel een paar zaken naar voren. Zoals veel collega's ook hebben gezegd, representeert het gemiddelde niet echt hoe het met iedereen gaat. Er zijn juist enorme verschillen tussen bepaalde groepen. Wat doe je dan als kabinet om die verschillen kleiner te maken, om mensen die het moeilijk hebben te helpen? Ik noem bijvoorbeeld de huurders. Ik heb veel aandacht besteed aan mensen met problemen met wonen. Ik denk dat dat een van de grootste problemen van deze tijd is. Hoe maak je het voor hen wat makkelijker? Bezuinig je daar dan niet op? Of bezuinig je niet op mensen die moeilijk meekomen, zoals arbeidsgehandicapten? Waarom doe je dat toch als je de wind mee hebt? Maak je logische keuzes om het land beter te maken als je de wind mee hebt? Of maak je andere politieke keuzes? Daar gaat dit debat ook over. Welke lessen trek je daaruit? Ik vind dat het kabinet wat dat betreft best een paar goede dingen doet, maar ook echt een paar keuzes maakt die de PvdA-fractie niet kan delen, zoals het verlagen van de bedrijfsbelasting, het bezuinigen op de huurtoeslag en het bezuinigen op mensen met een arbeidshandicap. Dat past echt niet in een tijd waarin je de wind vol in de rug hebt, terwijl heel veel mensen de wind tegen hebben en niet kunnen meekomen. Ik zou dus toch nog een keer een reactie daarop van het kabinet willen krijgen. Welke lessen trekt het nou? De heer Sneller zei het eigenlijk al in zijn eerste termijn: ik krijg een beetje een procesbriefje terug over die toch nuttige waarnemingen die al die bureaus hebben gedaan. Wat gaat het kabinet daar nou echt mee doen? Of neemt het dat alleen voor kennisgeving aan en legt het alleen nog een keer het regeerakkoord uit? Dan heeft zo'n debat betrekkelijk weinig zin.

Ik kom tot slot op de Belastingdienst als groot project. We hebben daar al vaker over gesproken. De Kamer, ook de PvdA, heeft altijd gezegd: daar zitten voor- en nadelen aan en het kabinet moet even de gelegenheid krijgen om zelf orde op zaken te stellen. Maar dat is inmiddels allemaal al vierenhalf à vijf jaar geleden. De informatievoorziening gaat er eerder op achteruit dan op vooruit, ook qua structuur. We hebben nu weer een brief gekregen van de staatssecretaris — daar zullen we verder nog met hem over spreken — dat hij de informatieafspraken jaarlijks of af en toe wil doen in plaats van elk halfjaar. De Rekenkamer zegt dat het heel moeilijk wordt de nog bestaande bezuinigingsopdracht, in technische termen de "werkpakkettenreductie", nog te halen. Maar de minister zegt dat geld geen probleem is.

We hebben er in de fractie indringend over gesproken en al met al vinden wij dat het aan alle criteria van een groot project voldoet. Vandaar dat ik de motie-Van Dijck c.s. mede heb ondertekend. Het is aan de Kamer om zoiets te benoemen en het kabinet hoeft daar ook niet zo heel veel van te vinden. Het past echt bij Verantwoordingsdag. Iets benoemen als groot project is echt een instrument van de Kamer. Mijn vraag nu gaat meer over wat het kabinet vindt van de informatieafspraken. Maar ik vind het wel goed om ook over deze motie als Kamer een besluit te nemen. Want dat verdient deze ellendige operatie.

Dank u wel.

De voorzitter:
Dank u wel. Dan geef ik nu het woord aan de heer Van Raan namens de Partij voor de Dieren.

De heer Van Raan (PvdD):
Voorzitter, dank u wel. We hebben goed geluisterd naar wat de premier zei over dierenwelzijn en het brede welvaartsbegrip. Ik heb het vermoeden dat we heel dicht bij elkaar zitten. De indicatoren zijn bekend; dat werd ook gezegd. De pijn zit hem meer in de meetbaarheid. Het klopt dat Wageningen daarmee bezig is. Maar we verschillen misschien van mening over wat dat zegt, want Wageningen is er al jaren mee bezig. Van tijd tot tijd worden er rapporten uitgebracht over indicatoren van dierenwelzijn, bijvoorbeeld de ongeriefindicatoren en over de luchtkwaliteit in de varkensstallen. Maar het gaat hier over de vraag hoe we die indicatoren en die meetbaarheid in het brede welvaartsbegrip kunnen brengen. Als we inderdaad hetzelfde bedoelen, namelijk dat het dierenwelzijn een plek verdient in de bredewelvaartsindicator, laten we er dan voor proberen te zorgen dat we niet alle twee met een kluitje in hetzelfde riet worden gestuurd en laten we vragen of het CBS in gesprek gaat met Wageningen.

Om dat een beetje aansporing te geven, dien ik de volgende motie in.

De Kamer,

gehoord de beraadslaging,

overwegende dat de Monitor Brede Welvaart duidelijk inzicht geeft in de impact van ons handelen op diverse indicatoren, zowel "Hier en Nu" als "Elders" en "Later";

constaterende dat geen van de indicatoren van de Monitor Brede Welvaart over dierenwelzijn gaat;

overwegende dat menselijk handelen impact heeft op dierenwelzijn;

constaterende dat de vijf vrijheden van Brambell reeds zijn opgenomen in de Wet dieren;

verzoekt de regering om bij het CBS voor te stellen een indicator dierenwelzijn, die gebaseerd is op de wettelijk vastgelegde vijf vrijheden van Brambell, op te nemen in de Monitor Brede Welvaart,

en gaat over tot de orde van de dag.

De voorzitter:
Deze motie is voorgesteld door het lid Van Raan. Naar mij blijkt, wordt de indiening ervan voldoende ondersteund.

Zij krijgt nr. 12 (34950).

De heer Van Raan (PvdD):
Dan heb ik nog twee, laten we zeggen, systeemmoties. In het debat over het brede welvaartsbegrip heeft de Kamer met een meerderheid uitgesproken dat we het brede welvaartsbegrip en de bredewelvaartsmonitor niet alleen moeten gebruiken om beleid achteraf te beoordelen, maar ook om het vooraf te bekijken. Zo kunnen we zien of we al vooraf kunnen toetsen wat het beleid voor gevolgen zal hebben voor het "Later" en "Elders". Dat is nu nog niet het geval. Daarom dien ik de volgende twee moties in.

De Kamer,

gehoord de beraadslaging,

overwegende dat de Monitor Brede Welvaart van toegevoegde waarde is bij de verantwoordingsdebatten;

overwegende dat de begrotingscyclus van grote invloed is op de scores van Nederland in de dashboards "Hier en Nu", "Later" en "Elders" uit de Monitor Brede Welvaart;

verzoekt de regering te onderzoeken op welke manier de Monitor Brede Welvaart onderdeel kan worden van de begrotingscyclus,

en gaat over tot de orde van de dag.

De voorzitter:
Deze motie is voorgesteld door het lid Van Raan. Naar mij blijkt, wordt de indiening ervan voldoende ondersteund.

Zij krijgt nr. 13 (34950).

De heer Van Raan (PvdD):
Dan heb ik nog een aanvullende motie, die voor de hand ligt.

De Kamer,

gehoord de beraadslaging,

overwegende dat de Monitor Brede Welvaart van toegevoegde waarde is bij de verantwoordingsdebatten;

overwegende dat het fiscale stelsel van grote invloed is op de scores van Nederland in de dashboards "Hier en Nu", "Later" en "Elders" uit de Monitor Brede Welvaart;

verzoekt de regering te onderzoeken op welke manier de Monitor Brede Welvaart onderdeel kan worden van het fiscale stelsel,

en gaat over tot de orde van de dag.

De voorzitter:
Deze motie is voorgesteld door het lid Van Raan. Naar mij blijkt, wordt de indiening ervan voldoende ondersteund.

Zij krijgt nr. 14 (34950).

De heer Van Raan (PvdD):
Voorzitter. Ik zeg dank voor de beantwoording van de vragen die we stelden. We hebben eigenlijk geen antwoord gehad op de systeemkritiek die we hebben geuit in onze bijdrage. Onze vraag ging er dan met name over of de economie van het "Hier en Nu" niet het probleem is, in plaats van de oplossing. Dat vinden we jammer. We snappen ook wel dat we daarover een echt fundamenteel verschil van inzicht hebben met het kabinet. Vandaar dat we toch een motie hebben, die we met veel plezier indienen.

De Kamer,

gehoord de beraadslaging,

constaterende dat de rijkdom vergaard is ten koste van kwetsbare groepen mensen, dieren, natuur en milieu;

spreekt uit dat het kabinet tot nu toe beleid heeft gemaakt ten koste van toekomstige generaties;

verzoekt de regering beleid te ontwikkelen dat ervoor zorgt dat er binnen de draagkracht van de aarde wordt gebleven,

en gaat over tot de orde van de dag.

De voorzitter:
Deze motie is voorgesteld door de leden Van Raan en Thieme. Naar mij blijkt, wordt de indiening ervan voldoende ondersteund.

Zij krijgt nr. 15 (34950).

De heer Van Raan (PvdD):
Voorzitter, dank u wel.

De voorzitter:
Dank u wel. Dan geef ik nu het woord aan de heer Van Rooijen namens 50PLUS.

De heer Van Rooijen (50PLUS):
Ik dank in de eerste plaats met name de minister voor de antwoorden op mijn vragen.

Voorzitter. Wij hebben de koopkracht aan de orde gesteld. Ik heb ook gewezen op de rentemeevallers en gevraagd welk deel daarvan uit het ECB-beleid komt. De heer Van Dijk heeft daar net ook een motie over ingediend. Wij zullen die motie volhartig steunen, omdat wij ook gevraagd hadden om een deel van die baten — het ECB-deel, bij wijze van spreken — te gebruiken voor een verhoging van de AOW, ook als die maar tijdelijk is.

Voorzitter. Dan een ander heel belangrijk punt in het debat, waarop de minister gelukkig uitvoerig is ingegaan, waarvoor ik hem dank. Hij erkende volledig de problemen met ICT en met het werven van voldoende hooggekwalificeerd ICT-personeel. De arbeidsmarkt is gespannen en het salarisgat met de markt is voor sommige functies enorm. Hij ging aan de slag met percentages van 50% tot zelfs 100%. Op dit moment lossen we dat vaak op met dure externen. Allicht willen ze dat zelf ook graag, maar als je naar de totale loonkosten kijkt, is dat voor de belastingbetaler meestal nog duurder dan de oorspronkelijke functie plus een aantal loonschalen extra, laten we drie zeggen. Zoals ik al aangaf, kan ik dat nog wel billijken, maar ik wil graag op redelijk korte termijn en heel concreet van het kabinet horen wat het vanaf nu gaat doen, en tot dusver niet deed, om meer hooggekwalificeerd ICT-personeel aan te trekken en vast te houden. Kunnen de minister en het kabinet komen met een voorstel voor een aanpak? Zeggen dat ik en de minister zelf wel een punt hebben, lijkt mij onvoldoende.

Voorzitter. Ik dien dan ook de volgende motie in.

De Kamer,

gehoord de beraadslaging,

constaterende dat er voortdurende problemen zijn met ICT-vraagstukken bij de rijksoverheid in het algemeen en bij de Belastingdienst in het bijzonder;

overwegende dat opeenvolgende kabinetten niet gekozen hebben voor een ICT-vakminister, die op grond van uitgebreide en aantoonbare kennis en ervaring met ICT-vraagstukken is geselecteerd om de problemen aan te pakken;

overwegende dat het wenselijk is om de problemen met ICT-vraagstukken bij de rijksoverheid in het algemeen en bij de Belastingdienst in het bijzonder voortvarend op te pakken;

verzoekt de regering om te onderzoeken of het aanstellen van een ICT-vakminister een bijdrage kan leveren aan het sneller oplossen van de voortdurende ICT-problemen en de Kamer daar uiterlijk op Prinsjesdag over te informeren,

en gaat over tot de orde van de dag.

De voorzitter:
Deze motie is voorgesteld door het lid Van Rooijen. Naar mij blijkt, wordt de indiening ervan voldoende ondersteund.

Zij krijgt nr. 16 (34950).

De heer Van Rooijen (50PLUS):
Voorzitter. Het lijkt mij, ook vanwege de tijd, wijs om de vraag over een extra minister of staatssecretaris voor de Belastingdienst te parkeren tot we het debat over de Belastingdienst voeren, maar het zal u niet verbazen dat de minister mij op geen enkele manier heeft overtuigd. Wat is er nou tegen om tijdelijk een extra minister of staatssecretaris te hebben die zich volledig op de Belastingdienst kan concentreren? Dat kan tijdelijk, opdat we zeker weten dat in deze periode een extra kans wordt geboden om het probleem echt op te lossen.

Voorzitter. De minister sprak over een understatement dat ik maakte over de dividendbelasting. Ik zal daar niet weer op terugkomen. Ik wil de Kamer alleen op het volgende wijze. Stel dat een voorstel over de afschaffing van de dividendbelasting wordt verpakt in een breder mandje waarin ook voorstellen zitten die een groot deel van de Kamer wel zou willen willen. Ik zal het voorbeeld niet noemen, want dat komt later wel, maar ik heb het wel in mijn hoofd. In dat geval hebben de Tweede en Eerste Kamer een heel beperkte wetgevende bevoegdheid, want dan kunnen ze niet een apart oordeel vellen over de wellicht toch door een meerderheid van de Kamers niet gewenste afschaffing van de dividendbelasting.

Voorzitter. Tot slot heb ik nog een opmerking over Italië. We hebben destijds de discussie gehad, ook met de premier, over "geen cent naar Griekenland!" En waarom heb ik dit met name aangekaart? Voor het draagvlak. De minister en ik delen de zorgen over het naleven van de regels. We delen de zorg dat de landen zelf moeten hervormen. Waar ik zo bang voor ben, is dat het draagvlak voor Europa, de euro en de Europese Unie, die mijn partij ook vol blijft ondersteunen, bij de burger in gevaar kan komen als zij nu weer in de gaten krijgt dat die Italianen het aan hun Italiaanse laars lappen en wij straks de klos zijn.

De voorzitter:
Dank u wel, mijnheer Van Rooijen. Dan ga ik nu naar de heer Stoffer namens de SGP.

De heer Stoffer (SGP):
Voorzitter. Ik zal het kort houden, want als mensen het over gehakt en spaghetti hebben, begin ik om deze tijd honger te krijgen. Dat zijn we kennelijk met elkaar eens.

Ik dank het kabinet voor de beantwoording van de vragen, niet alleen van mijzelf, maar ook van de collega's. Er kwamen vele items aan de orde die ook ons aan het hart gaan. Ik ben heel blij dat ook de minister voor wat betreft de staatsschuld toch wel een gezonde risico-inschatting maakt bij de uitgaven die hij gaat doen en niet de schuren nu al zomaar leeggooit. Dank daarvoor. Ik denk dat we wat dat betreft op een zelfde lijn zitten.

We hebben net al even heel kort gedebatteerd over de regeldruk. Onze motie houden wij nog even bij onszelf. We wachten de brief van de staatssecretaris af en hebben er, als we dit zo horen, alle vertrouwen in dat er wat goeds uit kan komen. Mocht dat niet zo zijn, dan komen we daar te zijner tijd op terug.

Op de vraag over de politie die we hebben gesteld, heeft de minister-president antwoord gegeven. Ik had eigenlijk gehoopt dat hij zou zeggen: het doel dat we willen halen is dat we in ieder dorp en iedere stad zoveel agenten hebben lopen en dat hebben we helemaal niet, net niet helemaal of helemaal wel gehaald. Maar het ligt toch wat omslachtiger, dus dank voor het antwoord. Ik vind het alleen nog wel een beetje ingewikkeld. Misschien moeten we er het komende jaar aan werken om het een beetje simpeler te maken, want volgens mij gaat het er gewoon om dat je voldoende agenten hebt lopen. Dat er nog een paar ingewikkelde dingen zijn, snap ik. Ik ben dus niet helemaal tevreden met dat antwoord, maar dat het niet simpeler kan op dit moment snappen wij ook. Dank u wel.

De voorzitter:
Dank u wel, mijnheer Stoffer. Dan geef ik nu het woord aan de heer Azarkan namens DENK.

De heer Azarkan (DENK):
Dank, voorzitter. Complimenten, de heer Stoffer doet dat heel efficiënt.

Ik dank de bewindslieden voor de beantwoording van de vragen. Net zoals mijn collega Nijboer ben ik wel verbaasd over de beantwoording van de minister van Financiën toen het ging om de koopkrachtontwikkeling. Eigenlijk zegt de minister, nu er in tijden van hoogconjunctuur weer wat verdeeld kan worden, dat het helemaal niet zo goed gaat omdat er over die 1,1% nog wat rente moet worden betaald en dat eigenlijk allemaal heel moeilijk gaat worden. In de tussentijd wordt er wel 1,6 miljard aan Shell en Unilever cadeau gedaan. Dat kan dan weer wel.

Over de beantwoording van de minister-president toen het over de Monitor Brede Welvaart ging was ik toch wel wat onthutst. Eigenlijk zegt hij namelijk: het zijn mooie cijfertjes, mooie grafiekjes, maar ikzelf doe daar niet zo heel veel mee. Over een jaar doen we dus weer onderzoek voor die Monitor Brede Welvaart. Ik ben heel benieuwd hoe dat verdergaat. Mevrouw Leijten, u bent al geweest!

Ik wil toch een aansporing doen in de vorm van een motie.

De Kamer,

gehoord de beraadslaging,

constaterende dat dit jaar voor het eerst de Monitor Brede Welvaart is uitgekomen;

overwegende dat deze monitor over het algemeen een positief beeld geeft van de situatie in Nederland, maar op een aantal onderdelen punten van zorg bevat, zoals overgewicht, natuur, vrije tijd, fijnstof en misdaad, en daarnaast grote verschillen tussen mensen met en zonder migratieachtergrond;

overwegende dat de monitor vooral zijn meerwaarde zal kunnen bewijzen als er met de gesignaleerde trends echt iets wordt gedaan in beleidsvorming;

verzoekt de minister te bezien hoe de gesignaleerde trends mee kunnen worden genomen in de beleidsvorming en hierover aan de Kamer te rapporteren op Prinsjesdag,

en gaat over tot de orde van de dag.

De voorzitter:
Deze motie is voorgesteld door het lid Azarkan. Naar mij blijkt, wordt de indiening ervan voldoende ondersteund.

Zij krijgt nr. 17 (34950).

De heer Azarkan (DENK):
De volgende motie gaat over verantwoord begroten. De minister van Financiën gaf al aan dat er een onderzoek zal komen vanuit de Algemene Rekenkamer. Ik dacht: toch nog even een aansporing. In die zin is de volgende motie misschien wel overbodig, maar dat kan straks worden gecorrigeerd.

De Kamer,

gehoord de beraadslaging,

constaterende dat VBTB in 2011 werd opgevolgd door Verantwoord Begroten;

overwegende dat het de vraag is of de begroting en verantwoording de afgelopen zeven jaar echt zijn verbeterd;

verzoekt de minister om het systeem van Verantwoord Begroten te evalueren en te vergelijken met VBTB, deze evaluatie te toetsen aan de inzichtelijkheid en de kwaliteit van de democratische controle, en eventueel verbeterpunten te identificeren,

en gaat over tot de orde van de dag.

De voorzitter:
Deze motie is voorgesteld door het lid Azarkan. Naar mij blijkt, wordt de indiening ervan voldoende ondersteund.

Zij krijgt nr. 18 (34950).

De heer Azarkan (DENK):
Ik rond af met de laatste motie. Die gaat over het verkokerd verantwoorden, zoals de Algemene Rekenkamer het noemt.

De Kamer,

gehoord de beraadslaging,

constaterende dat de Algemene Rekenkamer heeft gewaarschuwd voor een verkokerde verantwoording, waarbij vanuit verschillende invalshoeken op een verschillende manier aan de Kamer verantwoording wordt afgelegd;

verzoekt de minister voorstellen te doen voor een Integrale Verantwoording, en daartoe in overleg te treden met de Algemene Rekenkamer;

verzoekt de minister tevens over de voortgang op dit punt te rapporteren op Prinsjesdag,

en gaat over tot de orde van de dag.

De voorzitter:
Deze motie is voorgesteld door het lid Azarkan. Naar mij blijkt, wordt de indiening ervan voldoende ondersteund.

Zij krijgt nr. 19 (34950).

De heer Azarkan (DENK):
Voorzitter, dank

De voorzitter:
Dank u wel. Dan is tot slot het woord aan de heer Baudet namens Forum voor Democratie.

De heer Baudet (FvD):
Mevrouw de voorzitter, ambtsgenoten, leden van de regering, uiteindelijk gaat het in dit debat over twee vragen: wie betaalt hoeveel belastingen en waar geven wij onze belastinggelden aan uit? Op beide punten zien we een heel zorgwekkende trend, waarbij aan de ene kant de algemene lastendruk alsmaar stijgt. Nederlanders moeten gemiddeld genomen alsmaar meer ophoesten, of het nu gaat via directe belastingen, dus op basis van inkomen, of via indirecte belastingen zoals btw. Daarnaast geeft de overheid, de Nederlandse Staat, alsmaar meer geld weg aan volkomen zinloze obsessies als het terugdringen van de CO₂-uitstoot, maar ook het hele EU-verhaal, wat ons onwaarschijnlijk veel geld gaat kosten. Forum voor Democratie wil het simpel houden. Wij dienen twee moties in, waarmee wij de kern van het probleem denken te raken. De eerste motie luidt als volgt.

De Kamer,

gehoord de beraadslaging,

overwegende dat de collectieve belasting- en premiedruk sinds het begin van de regeerperiode van Rutte in 2011 gestegen is van ongeveer 35,5% naar bijna 39%;

overwegende dat uit de recent openbaar gemaakte geheime dividendmemo's blijkt dat deze Rutte-coëfficiënt de komende jaren bij ongewijzigd kabinetsbeleid verder door zal stijgen naar 40% in 2021;

constaterende dat de besteedbare inkomens en de koopkracht van werkende Nederlanders nog verder onder druk zullen komen als gevolg van dit lastenverzwarende beleid van het kabinet-Rutte III;

roept de regering op het kabinetsbeleid aan te passen en de collectieve belasting- en premiedruk terug te brengen tot ten hoogste 35% vóór het eind van deze kabinetsperiode door middel van een vereenvoudiging van het belastingsysteem, een hogere belastingvrije voet en een significante verlaging van de belastingtarieven,

en gaat over tot de orde van de dag.

De voorzitter:
Deze motie is voorgesteld door het lid Baudet. Naar mij blijkt, wordt de indiening ervan voldoende ondersteund.

Zij krijgt nr. 20 (34950).

De heer Baudet (FvD):
De tweede motie gaat over het weglekken van dit belastinggeld. Over de idiote obsessie met de CO₂-reductie hebben we al vaak gesproken. Nu wil ik het hebben over de uiterst zorgwekkende ontwikkeling in Italië.

De Kamer,

gehoord de beraadslaging,

overwegende dat de Europese muntunie dreigt uit te monden in een transferunie nu de nieuwe regering van Italië voornemens is talloze lastenverlichtingen en extra overheidsuitgaven te initiëren ter grootte van minimaal 100 miljard euro;

overwegende dat dergelijke uitgaven onmogelijk door Italië zelf kunnen worden betaald en dat dus vroeg of laat een beroep op het spaarzamere Noord-Europa zal moeten worden gedaan;

overwegende dat Nederland nooit met een dergelijke transferunie heeft ingestemd;

overwegende dat integendeel de euro juist is aangenomen met harde voorwaarden over "no bailout" en nationale begrotingsregels waar alle deelnemende landen zich aan dienden te houden;

roept de regering op onder geen enkele voorwaarde akkoord te gaan met een transferunie,

en gaat over tot de dagelijkse orde van der dingen.

De voorzitter:
Deze motie is voorgesteld door het lid Baudet. Naar mij blijkt, wordt de indiening ervan voldoende ondersteund.

Zij krijgt nr. 21 (34950).

De heer Baudet (FvD):
Dank u wel, wij zien zeer uit naar de stemmingen!

De voorzitter:
Mevrouw Leijten heeft nog een vraag.

Mevrouw Leijten (SP):
Die laatste motie is interessant. Tijdens de behandeling van de euro in 1998 is het hier uitgebreid over gegaan. De toenmalige VVD-woordvoerder Bolkestein heeft het zelfs in goud gegraveerd boven zijn bed gehangen, zo konden we vandaag lezen in de Volkskrant. Als iedereen dus al heeft gezegd dat dit niet mag, dan is de motie toch eigenlijk overbodig?

De heer Baudet (FvD):
Als we alles wat overbodig was niet zouden doen in deze Tweede Kamer, zouden we een heleboel andere dingen eerst niet hoeven doen. Dus dat vind ik absoluut geen argument. Maar nee, het is absoluut niet overbodig, omdat Mark Rutte wekelijks overlegt met allerlei ambtsgenoten van andere lidstaten van de Europese Unie die nu bezig zijn met het opnieuw vormgeven van het hele stelsel waar de euro op gebaseerd is. Er wordt nu door De Nederlandsche Bank overlegd met de Europese Centrale Bank. Er zijn allerlei overleggen gaande over een voortgang van de Europese Unie, bijvoorbeeld in de vorm van eurobonds en andere zaken. Ik wil daarom zwart op wit een heel duidelijk statement van deze regering dat hier nooit, op geen enkele manier, mee akkoord zal worden gegaan.

De voorzitter:
Mevrouw Leijten, tot slot.

Mevrouw Leijten (SP):
Ik denk dat wij best wel hetzelfde startpunt kunnen hebben en dezelfde analyse kunnen hebben over de vraag of de muntunie heeft gebracht wat ze beloofde, en of het Stabiliteitspact wel stabiel was of eigenlijk alleen economische achteruitgang betekende voor mensen met gewone inkomens. Ik denk dat we het ook wel eens zijn dat we die transferunie nu niet willen. Ik vermoed alleen dat ze straks gaan zeggen: nee, daar zijn we tegen, en dat ze dat ook zo zullen beschouwen, net zoals de aangenomen motie-Hennis dat ook al uitspreekt, maar dat de Europese trein ondertussen wel gewoon verder rijdt.

De heer Baudet (FvD):
Oké, ik zie ernaar uit om de motie in stemming te brengen, en het zou prachtig zijn als deze motie wordt aangenomen. Maar dan is dat dus een des te duidelijker signaal, niet alleen voor de mensen hier die nog geloven in de hervormbaarheid van de EU, maar ook voor de Nederlandse bevolking. Nederland wordt gewoon onder de grote bruinzwarte laars van de EU vermalen. Dat kunnen we laten zien door eerst deze motie aan te nemen, en doordat de regering vervolgens alles doet wat zij kan om die transferunie tegen te houden. Ik betwijfel dat, omdat Rutte natuurlijk zijn eigen ambities heeft. Maar toch, als we dat doen, kunnen we, als die transferunie er toch komt, wel met een des te duidelijker verhaal naar de Nederlandse bevolking gaan. Dan kunnen we zeggen: "Lieve mensen, wij moeten eruit. Dit is een verschrikkelijk doodlopend pad. Het pakt al onze welvaart en democratie af. Weg van die EU, weg van die euro."

De heer Snels (GroenLinks):
Ik ben een beetje in verwarring. De heer Baudet spreekt wel hard, maar zijn woorden zijn niet altijd goed te begrijpen. Wat mij opvalt, is dat de heer Baudet zeer veel kritiek heeft op de Italiaanse voornemens van ongedekte lastenverlichting, een vorm van basisinkomen die ongedekt is, en die leidt tot een hogere staatsschuld en een transferunie. Dat lijkt, gek genoeg, erg op het programma van de heer Baudet.

De heer Baudet (FvD):
Dat is absoluut niet het geval. Integendeel: wij zijn juist voor een kleinere overheid. Wij zijn ervoor dat we veel meer overlaten aan die geweldig ondernemende, initiatiefrijke burgers in Nederland en dat we mensen niet meer afremmen door veel te veel regels, en dat we juist die regeldruk verlichten. Wij willen als overheid meer ruimte laten aan burgers om dingen zelf te regelen, en dat is dus precies het tegenovergestelde van wat de heer Snels denkt.

De voorzitter:
De heer Snels, tot slot.

De heer Snels (GroenLinks):
Volgens mij gaat de Italiaanse regering dat ook doen. Vindt u het zelf niet opvallend? De overlap tussen wat de Italiaanse regering van plan is en uw eigen programma, namelijk beide niet gedekt, beide een hogere staatsschuld, beide tot gevolg hebbend dat dat effecten heeft voor andere landen? Met uw programma zou Nederland ook een transferland zijn dat gedekt moet worden door andere landen. Dat vind ik toch wel een opvallende constatering, vindt u niet?

De heer Baudet (FvD):
Nou, dat is niet waar. Ons programma leidt helemaal niet tot enorme schulden of dat wij geld nodig hebben uit andere landen. Integendeel: als wij onze plannen zouden uitvoeren, zou de Nederlandse economie enorm tot bloei komen. Wat de plannen van de Italiaanse regering betreft, zijn wij het op twee punten enorm met ze eens: ten eerste een zeer streng immigratiebeleid, inclusief het uitzetten van illegalen, en ten tweede veel meer transparantie in de democratie. Referenda en gekozen burgemeesters heb je al in Italië. Dat soort zaken, daar kunnen wij een voorbeeld aan nemen, maar niet aan het roekeloze overheidsbeleid dat Italië overigens al vele decennia voert. Dat is echt een structureel verschil met het spaarzame noorden, waar Nederland bij hoort.

De heer Van Rooijen (50PLUS):
Ik heb over beide moties een vraag. Eerst de motie op stuk nr. 21. Ik hoorde de heer Baudet zeggen — dat staat niet in de tekst — dat hij vindt dat wij ook uit de euro moeten. Is dat een onderliggende of achterliggende gedachte die hij impliciet bij deze motie bedoelt of mogen we die negeren? Dat lijkt me nogal belangrijk.

De heer Baudet (FvD):
Nou nee. De afspraken zoals ze nu op papier luiden, het EMU-verdrag en de hele manier waarop de Europese muntunie formeel is opgezet, behelzen geen transferunie. Wat critici van de euro, zoals ik, altijd hebben gezegd: vroeg of laat, of je het nou wil of niet, zul je uitkomen bij een transferunie, omdat die economieën van Noord- en Zuid-Europa en ook de politieke culturen zo enorm verschillend zijn. Frankrijk, Italië, Spanje, Griekenland, al die landen hebben niet tien of twintig jaar, maar meer dan honderd jaar een traditie van te veel geld uitgeven, van geleidelijke geldontwaarding. Het probleem van de oplopende schulden is langs de weg van de inflatie quasi gecompenseerd. De noordelijke, protestantse landen, hoe je het maar wilt noemen, hebben een heel andere politieke en economische cultuur. Dus ja, ik denk dat vroeg of laat die Europese muntunie hoe dan ook zal moeten uitmonden in een transferunie om te kunnen werken. Dat willen de meeste mensen niet. Ook de VVD wil dat niet. En nu is het moment gekomen om boter bij de vis te leveren, om mosterd bíj en niet na de maaltijd te leveren, om te zeggen: we zullen er alles aan doen om die transferunie niet te laten gebeuren. Als straks blijkt dat het toch moet gebeuren, dan moeten ze met de billen bloot en dan moeten ze toegeven dat ze niet goed hebben doorgedacht over wat de implicaties van die euro zijn.

De voorzitter:
U moet echt een korte reactie geven. Dit is een tweede termijn. Er wordt gewoon een vraag over de motie gesteld en daar kunt u heel kort op ingaan. U moet niet de gelegenheid aangrijpen om een hele visie op dit vraagstuk uiteen te zetten.

De heer Van Rooijen, tot slot.

De heer Van Rooijen (50PLUS):
Mijn vraag was of wij bij deze motie impliciet of expliciet ...

De voorzitter:
Ja, dat was de vraag.

De heer Van Rooijen (50PLUS):
... het uit de euro treden moeten betrekken. Dat is nogal belangrijk. Wij delen de zorgen over een transferunie of een verdere transferunie, maar ...

De heer Baudet (FvD):
Kijk, ik heb rekening te houden met uw beperkte begrip van de langetermijnimplicaties van een muntunie. Het antwoord is: ja. Als je geen transferunie wilt, dan zul je uit de euro moeten, want een transferunie is een noodzakelijke en onvermijdelijke consequentie van het hebben van één munt met totaal verschillende landen, economieën enzovoorts. Omdat de meeste mensen hier dat nog niet begrijpen, moeten we stapje voor stapje gaan. Dus we beginnen nu met een eenvoudige motie met de eenvoudige boodschap: geen transferunie. Oké, geen transferunie? De meerderheid wil geen transferunie. Nou, we gaan eens zien of dat lukt.

De voorzitter:
Volgens mij was de heer Van Rooijen nog niet klaar met zijn vragen.

De heer Van Rooijen (50PLUS):
Ik laat mijn beperkte begrip maar even terzijde. Bij de brexit heb ik de heer Baudet weleens horen zeggen: als wij er ook uitgaan, dan is na vijf jaar alles opgelost. Dat lijkt míj een kwestie van beperkt begrip.

Ik heb een vraag over de motie op stuk nr. 20. Hoe denkt de heer Baudet 4% daling van de collectieve lasten — dat is zo'n 30 miljard — te dekken? Ik zie dat niet terug in de motie.

De heer Baudet (FvD):
Daar heb ik in mijn eerste termijn uitgebreid over gesproken. Er zijn een heleboel onderwerpen waarop deze regering ongelofelijk veel zou kunnen bezuinigen en ongelofelijk veel zou kunnen besparen. Dat moet je aan de ene kant zien in het terugdringen van de uitgaven. Daar heb ik allerlei voorbeelden van gegeven. Maar je moet het ook zien in het aansporen van het dynamisch vermogen van onze economie. Dat kan onder andere door een vereenvoudiging van het belastingstelsel, door veel meer ruimte te geven aan ondernemers, bijvoorbeeld door de ontslagbescherming in te perken, waardoor mensen makkelijker nieuwe medewerkers zullen aannemen. Je kunt het ook doen door die 1,4 miljard die nu naar buitenlandse investeerders gaat, ten goede te laten komen aan het terugdringen van de erfbelasting, waardoor de nieuwe generatie veel makkelijker kan starten op de woningmarkt, veel makkelijker kan starten met een eigen bedrijf. Je faciliteert op die manier. En dan zal je zien dat er een enorme dynamiek loskomt in onze samenleving en onze economie.

De voorzitter:
Nee, nee, meneer Van Rooijen, ik ga naar de heer Sneller.

De heer Sneller (D66):
Ik vond dat de heer Van Rooijen het dedain van de heer Baudet chic opnam. In zijn tirade had de heer Baudet het over "de bruinzwarte laars van Europa". Misschien heb ik het niet goed begrepen. Bedoelde hij daar iets mee, met de bruinzwarte kleur, of was dat een verspreking?

De heer Baudet (FvD):
Daarmee bedoelde ik dat er nogal duistere machten op ons drukken en dat de kans dat wij daaronder onze liberale democratie overeind zouden kunnen houden bijzonder klein is. De Europese Unie is een bureaucratisch monster, een instrument van centrale machtsvorming op federaal niveau. Hoe je er ook omheen probeert te gaan, je komt steeds weer uit bij: meer EU, meer macht aan de instellingen enzovoorts. Dat drukt inderdaad op ons als een laars die ik mij voorstel als iets in donkere, duistere kleuren.

De voorzitter:
De heer Sneller, tot slot.

De heer Sneller (D66):
Dan constateer ik dat de verwijzing die er in eerste instantie achter zat, nu wordt teruggenomen, en dat ik hem dus inderdaad verkeerd begrepen heb. Dank.

De heer Baudet (FvD):
Ik weet niet wat de heer Sneller wel of niet begrepen heeft, maar dit is wat ik bedoelde.

De voorzitter:
Dank u wel. Dit was het einde van de tweede termijn van de kant van de Kamer. Ik zie dat de minister van Financiën direct kan reageren. Dan is nu het woord aan de minister van Financiën.

Termijn antwoord

Minister Hoekstra:
Kan de katheder nog verder omhoog, voorzitter, of is dit het?

De voorzitter:
Dit is het maximum, en volgens mij is het een beetje op u afgestemd.

Minister Hoekstra:
O, dit is het maximum. Het is misschien afgestemd op de minister-president, maar die is toch wat aan de kleine kant.

Voorzitter. Veel dank voor de vele kritische en constructieve vragen en opmerkingen over dit buitengewoon brede en ook veelkoppige onderwerp. Ik zou nog een aantal vragen willen beantwoorden en punten willen markeren uit de eerste en tweede termijn voordat ik overga op de moties.

Ten eerste zou ik in de richting van onder anderen de heer Snels zeer willen onderstrepen dat ik graag met de Kamer aan hetzelfde eind van het touw zou willen trekken waar het gaat over inzicht in kwaliteit en doelmatigheid. Daarover zouden we nog met elkaar in gesprek moeten willen gaan wat mij betreft.

Mevrouw Leijten vroeg mij naar de ruwe omvang van de kosten van die loonsverhoging. Als je het even allemaal bij elkaar zou optellen en de zorg eruit zou halen, kom je bij 3,5 % op ongeveer 1,5 miljard. Dat vraagt misschien nog wel iets nadere precisering. Wat ik nu meeneem, zijn in ieder geval Rijk, Defensie en politie.

De heer Slootweg vroeg in het bijzonder naar het pgb. Dat zet ik op mijn groeiende lijst aan onderwerpen die in het bakje doelmatigheid vallen. Ik teken ook daarbij aan dat ik nu al enige clementie aan de Kamer ga vragen als het gaat om de vraag wanneer we dat gaan doen. Dat is echt een traject van lange adem. Ik wil daarin niet overbeloven.

Op wat de heer Sneller zei over het vastgoed — ook mevrouw Leijten heeft daar overigens een paar dingen over gezegd — zou ik schriftelijk even willen terugkomen, omdat er best veel over te zeggen is. De verwijzingen naar spaghetti en anderszins zouden niet moeten maken dat ik daarin te kortaf ben.

De heer Nijboer en de heer Azarkan vonden dat ik te weinig recht deed aan de goede stand van de economie; mag ik het zo formuleren? Ik heb juist willen zeggen dat ik dat zeer met hen deel. Maar als ik vervolgens kijk naar wat dat goede economische beeld doet en als ik ook kijk naar de wolken aan de horizon en naar de staatsschuld, komt mijn voorzichtigheid weer om de hoek; dat zal de Kamer ook van mij verwachten. Tot die voorzichtigheid roepen de woordvoerders mij zelf regelmatig op.

De heer Snels vond nog dat ik veel te genereus in zijn richting was op het gebied van de toezeggingen. Daar heeft hij gelijk in.

Mevrouw Leijten vroeg naar de publieke en private schulden. Daarover zou de president van DNB gezegd hebben dat Italië en Nederland volstrekt vergelijkbaar zijn. Volgens mij ligt het subtiel anders, als ik het zo mag formuleren. Maar mevrouw Leijten heeft wel gelijk dat de private schulden in Nederland op zichzelf aan de hoge kant zijn en een aandachtspunt vormen.

Dan vroeg de heer Sneller in zijn tweede termijn nog naar een niet beantwoord punt uit de eerste termijn, namelijk Logius. Omdat ik verzuimd heb dat punt te behandelen in eerste termijn, ga ik nu even heel specifiek zijn. Logius heeft 290,31 fte's aan vast personeel en 156,41 fte's externe inhuur. De uitgaven voor enerzijds vast personeel en anderzijds externe inhuur zijn wel nagenoeg gelijk. Binnen Logius is bepaald welke functies wel en niet extra ingehuurd mogen worden. Van het totale aantal fte's aan externe inhuur wordt tussen de 35% en 40% veroorzaakt door wervingsproblematiek. Hier wordt aan gewerkt. Er is inderdaad een rijksbrede norm, de zogenoemde Roemernorm, die aangeeft dat er niet meer dan 10% externe inhuur mag zijn, maar daarbij geldt wel het zogenoemde principe van comply or explain.

Voorzitter. Dan vroeg de heer Stoffer nog wat door op de politie. Volgens mij was hij al gematigd tevreden over het antwoord van de regering, maar ik wil nog in zijn richting zeggen dat de minister van JenV ook nog met de politiebrief komt, die wellicht al in juni meer inzicht geeft in deze problematiek.

Voorzitter. Dan vroeg de heer Nijboer wat we gaan doen met de kennis uit de Monitor Brede Welvaart. Het kabinet erkent absoluut dat daar een aantal belangrijke uitdagingen blijft liggen, bijvoorbeeld als het gaat om fossiele brandstoffen, maar ook om een aantal andere onderwerpen. Ik denk dat de heer Nijboer daarbij in het bijzonder denkt aan groepen die achterblijven. Het beleid van het kabinet en in het bijzonder van de ministers van SZW en OCW is ook gericht op deze kwetsbare groepen. Wat betreft het klimaat denk ik dat de Kamer ook echt erkent dat de minister van EZK daar heel hard en in volle dialoog met maatschappelijke partners en met de Kamer mee aan de gang is. Het Rijksbrede programma Circulaire Economie beoogt het verbruik van grondstoffen terug te dringen. Dus terecht dat de heer Nijboer daarnaar vraagt. In ieder geval in onze optiek doen we een heleboel dingen, juist op de meer softe punten uit die Monitor Brede Welvaart, want die zijn buitengewoon belangrijk.

Voorzitter. Dit had ik nog opgespaard aan opmerkingen en vragen uit de eerste en tweede termijn. Dat brengt mij bij de moties. De eerste motie van de heer Van Dijck, op stuk nr. 6, moet ik ontraden, want daar is geen dekking bij aangeleverd.

Bij zijn tweede motie op stuk nr. 7 memoreerde de heer Van Dijck nog dat hij, kennelijk na lange inspanning, de handtekening van zijn fractievoorzitter daaronder had gekregen. Desalniettemin heeft hij noch zijn fractievoorzitter voor dekking gezorgd. Dus deze motie moet ik ook ontraden.

De motie-Van Dijck c.s. op stuk nr. 8 gaat over een punt waar ook de heer Nijboer naar verwees, het zogenaamde groot project. Door de heer Nijboer en door anderen is daarover gezegd dat er plussen en minnen, voor- en nadelen aan zitten. Tegelijkertijd begrijp ik wat de Kamer wil en zoek ik zelf, samen met de staatssecretaris, naar de juiste balans tussen aan de ene kant de Kamer zo adequaat mogelijk informeren om haar in staat te stellen controleren en aan de andere kant de Belastingdienst niet af te leiden, als ik het zo mag formuleren, want er zullen altijd de incidenten zijn en dat maakt het gewoon lastiger om daar het huis op orde te krijgen. Ik wil daarom de heer Van Dijck en de andere ondertekenaars vragen om de motie aan te houden. Volgens mij gaat de Kamer half juni met de staatssecretaris in debat. Misschien dat hij en ik nog even ruggenspraak mogen houden. Misschien dat ik de Kamer dan ook mag verzoeken om dan echt zijn inhoudelijke antwoord op de voor- en nadelen van zo'n groot project mee te wegen in het uiteindelijke oordeel over deze motie, als die daarna in stemming zou komen.

Voorzitter. Dit brengt mij bij de vierde motie.

De voorzitter:
Maar mocht de motie-Van Dijck c.s. op stuk nr. 8 niet worden aangehouden? Of wilt u dat gaan doen, meneer Van Dijck?

De heer Tony van Dijck (PVV):
Die motie vraagt niets aan het kabinet of de staatssecretaris. De Kamer spreekt in de motie gewoon uit dat ze er een groot project van maakt. Dus het is puur aan de Kamer. En de Kamer heeft al in 2015-2016 aangegeven dat het eigenlijk een groot project zou moeten zijn. Staatssecretaris Wiebes heeft aangegeven dat het eigenlijk een groot project zou moeten zijn. Dus ik stel voor dat de Kamer uitspreekt dat we er een groot project van maken en dat we dan met de staatssecretaris gaan zitten om te bekijken hoe we de rapportage en de planning gaan invullen. Maar eerst moet het besluit worden genomen. Anders trappen we in dezelfde val als in 2016.

De voorzitter:
Helder, meneer Van Dijck.

De heer Tony van Dijck (PVV):
Toen stelde de heer Omtzigt het voor en werd uiteindelijk een motie aangenomen over een periodieke rapportage waar niets van terecht is gekomen.

De voorzitter:
De minister.

De heer Tony van Dijck (PVV):
Ik vind dus dat de Kamer zich hierover moet uitspreken. Uw oordeel is eigenlijk niet relevant.

De voorzitter:
Ja, helder. Helder. Dat heeft u gezegd.

Minister Hoekstra:
Voorzitter. Staatsrechtelijk is wat de heer Van Dijck zegt natuurlijk loepzuiver, zeker dat laatste zinnetje. Daarover bestaat geen enkel misverstand. Toch even voor de precisie: het zou natuurlijk zo kunnen zijn dat de Kamer of een deel van de Kamer geïnteresseerd is in het oordeel van het kabinet. Mocht dat nou zo zijn, wetend dat dat debat aanstaande is, dan zou mijn voorstel aan de heer Van Dijck en de andere initiatiefnemers zijn om de plussen en de minnen te wegen en daarbij ook naar de staatssecretaris te luisteren.

De voorzitter:
Ja, oké. Ook dat heeft u gezegd.

Minister Hoekstra:
Mijn suggestie zou dus zijn om de motie aan te houden.

De voorzitter:
Goed. Nee, meneer Van Dijck. U zegt: heel kort, maar dat doet u nooit. Daarom ga ik even eerst. Inderdaad, u heeft gelijk: u vraagt de Kamer om een uitspraak. De minister heeft aangegeven hoe hij er ongeveer tegen aankijkt. Ik zou eigenlijk willen voorstellen om verder te gaan, tenzij u zegt dat u de motie aanhoudt.

De heer Tony van Dijck (PVV):
Nou, voorzitter, ik wil de minister eigenlijk tegemoetkomen en de staatssecretaris de kans geven om voor de stemmingen op dinsdag per brief te reageren.

De voorzitter:
Goed. Heel coulant, ja. Gaat u verder. Maar dat kan, hoor.

Minister Hoekstra:
Volgens mij verwacht u van mij geen nader commentaar. Daar onthoud ik mij dus van.

Dat brengt mij bij de motie op stuk nr. 9 van mevrouw Leijten. Die moet ik ontraden. Dit is geen onderdeel van het regeerakkoord en ook niet wat wij als kabinet verstandig vinden. Bovendien hebben we al een belasting op inkomen uit vermogen in box 3.

De motie op stuk nr. 10 gaat over het cao-conflict. Zoals in de eerste termijn gezegd ga ik de collega van BZK het leven echt niet moeilijker maken door hier allerlei uitspraken te doen. Volgens mij is dat op geen enkele manier behulpzaam. En heel eerlijk gezegd zou mevrouw Leijten dat ook niet moeten willen.

De voorzitter:
Een korte opmerking, mevrouw Leijten. Dit punt is in het debat ook voldoende gewisseld. Ja, ik heb zitten luisteren.

Mevrouw Leijten (SP):
U was er de hele dag bij, voorzitter. Zeker. De motie roept op om een cao-conflict te vermijden. Is dat iets wat de regering ontraadt? Heeft zij liever een cao-conflict dan dat ze een cao-conflict vermijdt?

Minister Hoekstra:
Nee, maar mevrouw Leijten heeft deze motie uitvoerig ingeleid met beschouwingen in de eerste termijn. Zij zal toch begrijpen dat ik die daarin meeweeg. De suggestie die hieraan ten grondslag ligt is natuurlijk dat we in een cao-conflict zouden dreigen te belanden. Ik wil de minister van BZK juist de ruimte geven om de onderhandelingen tot een goed einde te brengen. Ik denk eerlijk gezegd dat mevrouw Leijten dat begrijpt. Dat lijkt mij overigens ook reëel ten opzichte van haar gesprekspartners.

De voorzitter:
Gaat u verder.

Minister Hoekstra:
Voorzitter. Dan de motie op stuk nr. 11 over de digitale belasting. In het AO waar ook de staatssecretaris bij was hebben we daarover nog in detail van gedachten gewisseld. Die kronkelige weg naar dat eventuele Europese voorstel is bezaaid met doornen en distels, dus laat ik dit nou ontraden. Dan maken we het in ieder geval niet nog complexer.

Dat brengt me bij de motie op stuk nr. 12. De vraagstelling daarin is eigenlijk of we het CBS op pad kunnen sturen. Mag ik het zo doen, vraag ik aan de heer Van Raan, dat ik het verzoek overbreng aan het CBS, maar dat ik het oordeel verder ook aan het CBS laat?

De voorzitter:
De heer Van Raan.

Minister Hoekstra:
Ik hoorde wat geluiden, maar dan niet via de microfoon.

De voorzitter:
Die tellen niet mee. Die komen ook niet in de Handelingen. De heer Van Raan.

De heer Van Raan (PvdD):
Dank u wel, voorzitter. Ik probeer te begrijpen wat de minister hiermee zegt. Hij zegt dat hij het overbrengt. Laat ik eerst even een controlevraag stellen om te zien of ik het goed begrepen heb. Volgens mij zei de minister-president dat het een technisch probleem is dat we die indicatoren nu nog niet goed kunnen meten. In principe zou dierenwelzijn een plek kunnen krijgen in de brede welvaartsindicator als het CBS daar een reden voor ziet. Deze motie is bedoeld als aansporing voor zowel het CBS als wellicht Wageningen. Vandaar mijn verhelderende vraag.

De voorzitter:
Ja.

Minister Hoekstra:
Wat de heer Van Raan natuurlijk zeer behendig doet is waar ik toch echt van weg wil blijven. De vraag doorgeven aan het CBS en de motie als zodanig interpreteren en dan het oordeel of dat mogelijk is aan het CBS laten, is voor het kabinet een begaanbare weg. Maar als wij bij het CBS dingen voorstellen, suggereert dat dat wij alles omarmen wat de heer Van Raan hier zelf wil. Dat gaat mij net een stap te ver. Ik wil het verzoek overbrengen aan het CBS, maar het oordeel of dit technisch mogelijk is en of het de tijd waard is, zou ik echt bij het CBS willen laten. Als ik het zo mag interpreteren, kan ik het oordeel over de motie aan de Kamer laten. Dan zal ik het verzoek ook als een postillon d'amour, overigens met vrij neutraal uitgedrukte liefde, overbrengen.

De voorzitter:
Meneer Van Raan, tot slot.

De heer Van Raan (PvdD):
Neutraal uitgedrukte liefde is ook liefde, dus ik ben er blij mee.

De voorzitter:
Het wordt steeds romantischer naarmate het debat op een eind loopt!

Minister Hoekstra:
Dan heb ik de heer Van Raan daarmee voorbereid op slecht nieuws over zijn volgende motie, de motie op stuk nr. 13. Die moet ik ontraden, want die indicatoren zijn niet geschikt om op deze manier mee te nemen. Ook de motie op stuk nr. 14 moet ik ontraden.

Bij de motie op stuk nr. 15 is het belangrijk om nog te markeren wat er in het regeerakkoord allemaal staat over het klimaat, waarbij het kabinet ten volle het klimaatakkoord van Parijs onderschrijft. Laat dat nou ook het dragende principe onder de hele klimaatdiscussie zijn. Ik denk dat dat ons allemaal helpt, nog even afgezien van de dingen in de considerans die voor het kabinet wel echt een brug te ver zijn.

De voorzitter:
En het oordeel is ...?

Minister Hoekstra:
Ontraden.

De voorzitter:
De heer Van Raan?

De heer Van Raan (PvdD):
Twee korte opmerkingen over de moties. Dat laatste is best bijzonder, want Parijs is er juist op geënt dat we binnen de grenzen van de planeet blijven. Maar goed, dat is dan een verschil van mening.

Mijn tweede opmerking gaat over het meenemen van de bredewelvaartsindicatoren in de begrotingscyclus. Deze Kamer heeft ten tijde van de definitie van het bredewelvaartsbegrip nou juist een uitspraak gedaan dat we niet alleen terug moeten kijken, maar ook moeten meenemen hoe je daarmee vooruit kan kijken. Dat is al een Kameruitspraak. Dit is al de wens van de Kamer. Deze motie roept alleen maar op om te onderzoeken hoe we dat zouden kunnen vormgeven. Ik vind het heel bijzonder dat dat ontraden wordt. Ik begrijp niet goed het antwoord dat dat niet zou passen of niet zou kunnen. Zoiets meende ik te horen, maar ik kan me niet voorstellen dat ik dat gehoord heb.

Minister Hoekstra:
Eerst even over de motie op stuk nr. 15: in de considerans staan echt dingen waar de regering het niet mee eens kán zijn, zoals "spreekt uit dat het kabinet tot nu toe beleid heeft gemaakt ten koste van toekomstige generaties". En zo kan ik er nog twee opnoemen. Die moet ik dus gewoon ontraden.

Bij die vorige motie is het van tweeën één. Als de Kamer dit al heeft gezegd en het kabinet dit al moet doen, is de motie overbodig. Maar ik zie bewegingen van de heer Van Raan met zijn pen ...

De voorzitter:
Tot slot, meneer Van Raan.

Minister Hoekstra:
... waaruit blijkt dat ik hem misschien niet goed begrijp.

De heer Van Raan (PvdD):
In de koele liefde die wij hebben, heeft de minister mij goed begrepen. Bij het vaststellen van het bredewelvaartsbegrip is destijds gezegd: als dat er eenmaal is, moeten we ook gaan kijken hoe we dat kunnen doorvoeren. Maar er is niet gezegd hoe en waar. Wij stellen nu echt voor om te kijken of dat een plek kan krijgen in de begrotingscyclus. Dat is het enige wat wij vragen. Dat is net iets anders dan die motie, maar het bouwt er wel op voort.

Minister Hoekstra:
Oké, maar deze motie is dus toch weer anders. Dit was dus eigenlijk toch niet wat we hadden toegezegd. Dan ben ik ook weer terug bij af. Zeker met het woord "begrotingscyclus", waar ik lichtelijk nerveus over word, moet ik de motie ontraden. Maar ik wil de heer Van Raan wel toezeggen dat ik, met het door de heren Slootweg, Snels en Sneller gevulde mandje op het gebied van doelmatigheid, best wil bekijken wat hier op termijn mogelijk zal zijn. Dat ga ik op een serieuze manier doen, maar dan wil ik wel nog een heleboel tijd kopen.

De voorzitter:
Gaat u verder. De motie op stuk nr. 16.

Minister Hoekstra:
In de motie op stuk nr. 16 vraagt de oud-staatssecretaris om een extra staatssecretaris voor de Belastingdienst. Volgens mij heb ik daar in eerste termijn al het een en ander over gezegd, dus die moet ik ontraden.

Voorzitter. Dan ...

De heer Van Rooijen (50PLUS):
...

De voorzitter:
Meneer Van Rooijen, dit is zo voldoende besproken.

Minister Hoekstra:
Excuus, ik doe het verkeerd. De heer Van Rooijen heeft groot gelijk, want hij vraagt om iets anders. Ik moet de motie toch ontraden, maar ...

De voorzitter:
U heeft niks gezegd en toch begrijpt de minister wat u van plan was.

Minister Hoekstra:
Onmiddellijk. Als ik de heer Van Rooijen zie aankomen, dan krab ik me meteen achter mijn oren. In de motie staat dat we hebben gekozen voor een ICT-vakminister. Vervolgens vraagt hij of we nog allerlei rapportages willen doen. Ik ben echt helder geweest, ook in de richting van de heer Van Rooijen, over wat we wel moeten doen op het gebied van ICT. Ik zie er geen toegevoegde waarde in om dit opnieuw te onderzoeken. Daar scheiden onze wegen.

De heer Van Rooijen (50PLUS):
De minister ontraadt de motie dus. Dat betekent dat ik hem moet vragen of hij vindt dat er in het kabinet een bewindspersoon is die voldoende vakkennis heeft. De volgende vraag is wie dat dan is. Ik mag toch niet aannemen dat dat de minister van BZK, mevrouw Ollongren, is.

Minister Hoekstra:
Of de motie meteen allerlei vragen moet oproepen, is natuurlijk aan de heer Van Rooijen. Ik heb geprobeerd helder uiteen te zetten waarom wij als kabinet niet van mening zijn dat het aanstellen van een ICT-vakminister een oplossing is, hoezeer ik ook zie hoe pregnant de IT-problemen zijn. Overigens zie ik ook in zijn algemeenheid niet dat als je een specialistisch probleem hebt, dat weliswaar breed verdeeld is over de ministeries, je vooral geholpen zou zijn met een minister die in de terminologie van de heer Van Rooijen veel kennis van zaken heeft. Ik zou niet weten waarom de minister van BZK daar niet uitstekend toe geëquipeerd zou zijn.

De voorzitter:
Tot slot.

De heer Van Rooijen (50PLUS):
Wil de minister het wel onderzoeken? Dat was de vraag: of hij het wil onderzoeken.

Minister Hoekstra:
Nee, voorzitter. De heer Van Rooijen verzoekt de regering om te onderzoeken of het aanstellen van een ICT-vakminister een bijdrage kan leveren. Dan gaan we op een weg die we wat mij betreft niet op moeten. Ik wil de problemen oplossen, maar ik zie op voorhand geen toevoegde waarde van een extra minister.

De voorzitter:
Helder! De motie op stuk nr. 17.

Minister Hoekstra:
En excuus, want ik zag ook al geen heil in die extra staatssecretaris, dus dat scheelt weer twee fte's.

De heer Azarkan vroeg naar het meenemen van de trends in de beleidsvorming. Eerlijk gezegd ben ik daar niet zo positief over, want het betekent weer een extra rapportage. Ik wil wel in zijn richting toezeggen dat het een plaats kan krijgen in het bredere doelmatigheidsonderzoek. Ik zou de motie willen ontraden en ik zou de gedachte willen meenemen op het gebied van doelmatigheid en Inzicht in Kwaliteit.

Dat brengt mij bij de motie van de heer Azarkan op stuk nr. 18 over VBTB. Ik dacht dat ik hem al royaal een eind op weg had geholpen, maar het was kennelijk onvoldoende. Deze motie gaat echt een stap te ver wat ons betreft. Laten we het onderzoek van de Rekenkamer afwachten. Nu moet ik de motie in ieder geval ontraden.

Dan de motie op stuk nr. 19, ook van de heer Azarkan, over volledig integraal. Dat klinkt mooi en het klinkt ook erg integraal en erg volledig, maar volgens mij is het iets wat we niet kunnen en ook niet van elkaar moeten vragen. Ik moet de motie dus ook ontraden.

De heer Azarkan (DENK):
De minister voegt een woord toe dat ik niet heb opgeschreven. Hij zegt namelijk "volledig integraal". Dat staat er niet.

Minister Hoekstra:
Nee, daar heeft de heer Azarkan natuurlijk gelijk in. Integraal, maar dat is dan ook volledig. Dus ik moet de motie ontraden.

De voorzitter:
Ik hoor allemaal nieuwe argumenten ...

Minister Hoekstra:
Ik zal er geen dingen meer bij fabuleren zo rond half zeven. Dat is niet behulpzaam.

De voorzitter:
Maar wat ik wel bijzonder vind, is dat u over de motie op stuk nr. 17 zei: ik ontraad de motie, maar ik neem de gedachte mee. Dat klonk wel ...

Minister Hoekstra:
Zeer hoopvol.

De voorzitter:
Dat vind ik wel nieuw.

Minister Hoekstra:
Buitengewoon hoopvol.

Volgens mij heb ik nog twee moties van de heer Baudet en nog een allerlaatste opmerking.

De motie op stuk nr. 20 moeten we echt ontraden, want het regeerakkoord ziet juist toe op een flinke lastenverlichting. Die is ook aanstaande, dus dat is goed nieuws. Er is nog minder dan een jaar te gaan, en dan zullen wij die allemaal voelen.

Het gebeurt niet vaak, maar mevrouw Leijten heeft volgens mij al het finale oordeel over de motie op stuk nr. 20 gegeven. Zij vindt die motie overbodig en daar kan ik mij in vinden.

De heer Baudet (FvD):
Ik hoor de minister van Financiën zeggen dat er een lastenverlichting voorzien is voor volgend jaar. Toch staat in memo 12 — de geheime memo die eerst niet en toen wel bestond — gewoonweg dat tot 2021 een verdere netto lastenverhoging is voorzien die zal oplopen tot 40%. Dus wat de minister van Financiën hier zegt, is gewoon onjuist. Er is geen netto lastenverlichting voorzien. Natuurlijk zal op sommige lasten enige verlichting plaatsvinden, maar dan zijn er op andere punten weer lastenverzwaringen. Het gaat mij om het uiteindelijke resultaat, zoals het ook de burger in Nederland om het uiteindelijke resultaat gaat.

Minister Hoekstra:
Ik prijs me gelukkig dat ik geen van die memo's op welk moment dan ook gezien of gelezen heb, dus daarover geen misverstand.

De heer Baudet (FvD):
Ik heb ze hier!

Minister Hoekstra:
Daar geldt hetzelfde voor als dat boek waarover de heer Baudet sprak. Die lastenverlichting komt er wel degelijk aan, per 1 januari 2019 en ook nog later in deze kabinetsperiode.

De heer Baudet (FvD):
Sorry, maar dit is gewoon niet wat het uiteindelijke plan is van de regering-Rutte, waar de minister onderdeel van uitmaakt, als je alle voorgenomen maatregelen bij elkaar neemt. Ik vind het prima als de minister zegt dat hij het politiek met Forum voor Democratie oneens is, maar hij kan niet betogen dat de lasten in totaal lichter zullen worden. Dat is namelijk niet zo. De lasten zullen verder oplopen. Dat is het beleid waar de minister voor gekozen heeft. Laat hij dit verdedigen of aanpassen, maar laat hij dit niet ontkennen.

Minister Hoekstra:
Dan zijn we weer terug bij het debat dat de heer Van Dijck en ik vandaag, maar ook al vaker hebben gevoerd. Wij hebben te maken met het basispad. Dat basispad zullen wij moeten accepteren of niet en vervolgens zullen wij daar beleid op moeten maken. Dat heeft het kabinet gedaan. Ten opzichte van dat basispad gaan de lasten fundamenteel en significant naar beneden. Mijn opmerking was dat dit al per 2019 zal plaatsvinden.

De heer Baudet (FvD):
Oké.

Minister Hoekstra:
Graag geef ik de heer Baudet nog een keer inzicht in de precieze onderverdeling.

De heer Baudet (FvD):
Oké, dus als ik de motie aanpas en ik in het dictum de zinsnede "tot ten hoogste 35%" eruit haal, zodat in de motie alleen wordt gezegd dat de belastingen netto moeten worden teruggebracht en lager moeten uitvallen dan ze nu zijn, kan de minister de motie dan wel ondersteunen?

Minister Hoekstra:
Volgens mij is de motie dan overbodig.

De heer Baudet (FvD):
Dus kan de minister het gevraagde in de motie ondersteunen en kan hij de motie overnemen.

Minister Hoekstra:
Volgens mij is de voorzitter altijd bikkelhard als het gaat om overbodige moties.

De heer Baudet (FvD):
Zo hard vind ik de motie helemaal niet.

Minister Hoekstra:
Ik moet de motie ontraden.

Over de motie op stuk nr. 21 heb ik volgens mij al iets gezegd.

De heer Baudet (FvD):
Ik wil graag nog iets over de motie op stuk nr. 20 zeggen, want ik vind dit wel heel belangrijk.

De voorzitter:
Ja hoor. Tot slot.

De heer Baudet (FvD):
Het is heel interessant wat hier gebeurt. De regering wordt geconfronteerd met een haar onwelgevallige motie, en stelt dan: o, maar dat doen wij al, dus de motie is overbodig. Nee, zo werkt het niet. Dat is onconstitutioneel. De gedachte van de parlementaire democratie is dat de Kamer mederegeerder en medebestuurder van dit land is en dat wij, als wij dingen voorstellen die in lijn liggen met wat de regering wil, heel goed kunnen zeggen: ja, dat willen wij dus, dus dat benadrukken wij nogmaals. De gedachte dat het hier een onwelgevallig punt betreft, dus dat wij dan maar zeggen dat wij het eigenlijk stiekem al doen en dat wij de motie daarom maar wegstemmen, is echt flauwekul. Als de Kamer daarin meegaat, maakt de Kamer een grote constitutionele fout.

De voorzitter:
Tot slot.

Minister Hoekstra:
De heer Baudet is er erg opgewonden over. Er staan te veel dingen in die motie waar het kabinet zich niet in kan vinden.

De heer Baudet (FvD):
Welke dingen dan?

De voorzitter:
Nee, mijnheer Baudet. De minister.

Minister Hoekstra:
Het begint er al mee dat de heer Baudet in zijn motie zegt dat de Europese muntunie dreigt uit te monden in een transferunie. Dat is een stelling van de heer Baudet, maar het is niet de stelling van het kabinet. En ja ... ik heb er niet zo veel aan toe te voegen.

De voorzitter:
Het staat u vrij, mijnheer Baudet, om uw motie gewoon in stemming te brengen.

De heer Baudet (FvD):
Daar zie ik zeer naar uit.

De voorzitter:
Dat dacht ik ook. Mevrouw Leijten, tot slot.

Mevrouw Leijten (SP):
Toen ik de motie op stuk nr. 21 zag, dacht ik aan de motie-Hennis tijdens ons debat over de toekomst van de euro. Maar nu hebben we vandaag, of gister, een brief van 154 of 157 Duitse economen gezien. Die zeggen dat met het voltooien van de bankenunie en het hebben van een Europees stabiliteitsmechanisme of een Europees Monetair Fonds, we eigenlijk naar een aansprakelijkheidsunie toegaan, wat feitelijk, in hun analyse, een transferunie is. En laat van deze twee laatste punten, de bankenunie en het EMF, de regering nu juist voorstander zijn.

De voorzitter:
Mevrouw Leijten.

Mevrouw Leijten (SP):
Hoe moet ik dat dan rijmen?

Minister Hoekstra:
Die brief of die paper van die Duitse economen gaat over de bankenunie. De motie van de heer Baudet gaat over wat een Italiaans kabinet mogelijk, vermoedelijk, wellicht van plan is en doet statements terwijl dat kabinet er nog niet is. Hij zegt onder andere in die motie dat door dat kabinet dus, ik citeer, "vroeg of laat een beroep op het spaarzamere Noord-Europa zal worden gedaan". Dat is onbewezen. Ik kan er dus ook niet zo goed mee uit de voeten verder.

De voorzitter:
Dank u wel. U was bijna klaar, dacht ik.

Minister Hoekstra:
Ja, voorzitter. Via de heer Sneller kwam Cicero hier nog binnengefietst: beloof alles aan allen. Ik zou bijna willen uitgaan van het tegenovergestelde, beloof niets aan niemand, maar dat is grammaticaal zo onvolkomen dat ik dat niet uitspreek. Maar ik dank hem wel voor dat citaat.

Dank u wel, voorzitter.

De voorzitter:
Dank u wel. Daarmee zijn we aan het eind gekomen van dit debat. Ik dank de minister-president, de minister, de Kamerleden.

De beraadslaging wordt gesloten.

De voorzitter:
Terug, meneer Van Rooijen, nog niet naar de ministers lopen, want ik ben nog niet klaar. Over de indiende moties zullen we volgende week dinsdag stemmen. Ik schors de vergadering tot kwart voor acht. Nou mag het.

De vergadering wordt van 18.55 uur tot 19.48 uur geschorst.

Voorzitter: Bergkamp

Criminelen die vrij spel hebben op kleine vliegvelden in Nederland

Aan de orde is het debat over criminelen die vrij spel hebben op kleine vliegvelden in Nederland.

Termijn inbreng

De voorzitter:
Aan de orde is het debat over criminelen die vrij spel hebben op kleine vliegvelden in Nederland. Ik heet de minister van Justitie en Veiligheid, de Kamerleden, de mensen op de publieke tribune en de kijkers thuis van harte welkom. Er hebben zich in totaal zes sprekers gemeld. Ik stel voor om in de eerste termijn twee interrupties in tweeën aan te houden. Iedereen heeft vier minuten. Ik geef allereerst het woord aan mevrouw Van Toorenburg, die dit debat ook heeft aangevraagd.

Mevrouw Van Toorenburg (CDA):
Dank u wel, voorzitter. Als onze eigen marechaussee over een specifiek probleem als de kwetsbaarheid van de kleine luchthavens aan de bel trekt, dan moeten we dat serieus nemen. Daarom ben ik blij dat we vanavond daarover kunnen debatteren. Ik zeg dit omdat het niet lijkt alsof de minister het een heel erg urgent probleem vindt; dat blijkt uit de brief. Maar misschien kan hij ons vandaag geruststellen en onze zorgen wegnemen.

Ik heb een aantal concrete punten. Als ik de cijfers lees die de minister ons geeft, dan zouden er in 2017 mogelijk drie incidenten zijn geweest op de kleine luchthavens. Maar een kleine zoektocht langs nieuwsberichten laat al zien dat er meer aan de hand is geweest. Het gaat om meer dan drie gevallen. Wat bedoelt de minister dan met "incidenten"? En kan hij een specificatie geven van de cijfers? Ziet de minister bijvoorbeeld bevestigd dat het heel erg lastig is om te controleren wat er gebeurt tussen Nederland en het Verenigd Koninkrijk, vooral ook omdat wij hebben gehoord dat er mensenhandelproblematiek speelt op de kleine luchthavens? Het zou gaan om veertien Albanezen, drie kinderen, en handel in harddrugs. Dit zijn zorgelijke cijfers.

Voorzitter. De marechaussee heeft het ook steeds drukker naarmate het vliegverkeer in Nederland toeneemt. Ik begrijp dat de systemen op dit moment zo werken dat administratief wordt gecontroleerd of er een vlucht is, en dan wordt bekeken of er ook fysiek moet worden gecontroleerd. Nou is de vraag natuurlijk: wat als iemand niet aanmeldt dat er een vlucht is? Hoe gaan we dan controleren op de kleine luchthavens? Mag ik zelfs concluderen dat er als vluchten niet zijn aangemeld helemaal niet wordt gecontroleerd, en dat er mogelijk ook nooit spontane controles zijn op deze kleine vliegvelden? Ik vind dat wel een zorgelijke ontwikkeling, want als er druk komt te staan op de grote luchthavens, dan zou je verwachten dat men zich verplaatst naar de kleine vliegvelden. De marechaussee zegt dit ook. Ik ben daarom ook benieuwd wat de minister te zeggen heeft over de concrete verbeterpunten die de marechaussee heeft aangegeven. Zij pleiten er bijvoorbeeld voor dat er op z'n minst een verplichte melding komt van vliegtuigen naar kleine luchthavens. Maar de digitale verstrekking daarvan vereist een wetswijziging, begrijp ik. Is de minister daartoe bereid? En wat let hem als hij dat niet wil doen om het te organiseren?

Voorzitter. In dit verband zou ik willen kijken naar een project dat wel "Wodan" wordt genoemd. In 2013 stelde ik daar vragen over, omdat er een traject Wodan was. Het is iets van de KMar geweest. Het werd uitgerold op de luchthaven Eindhoven om juist de risicovolle vluchten uit Oost-Europa in de gaten te houden. Dankzij dat traject Wodan van de Koninklijke Marechaussee zijn er in de periode 2011-2014 35 criminele samenwerkingsverbanden in beeld gekomen. Het gaat daarbij om bendes. Dat zijn dus meer dan één of twee slachtoffers per bende. Het had ook echt een aanjaagfunctie in de aanpak van mensenhandel. In de periode dat Wodan actief was, heeft het ertoe bijgedragen dat er veel meer slachtoffers zijn gemeld, zeker ook vanuit de kleine luchthavens; dat zegt de Nationaal Rapporteur Mensenhandel.

Voorzitter. Voor ons is het dus belangrijk om vandaag aan de minister te vragen: bent u bereid om te onderzoeken of Wodan of iets vergelijkbaars nieuw leven ingeblazen zou moeten worden? Zou er moeten worden gekeken of deze aanpak kan worden uitgerold over de kleine luchthavens? Want misdaad en misdadigers zoeken altijd naar het kwetsbaarste punt. Dat is logisch. Als we de aandacht op de Rotterdamse haven verscherpen, trekt men naar Antwerpen. Als we de aandacht specifiek focussen op onze grote luchthavens, dan gaat men naar de kleine luchthavens. Ik heb het geverifieerd bij onze woordvoerder Defensie. Ook zij zegt dat dit een alarmerend bericht is, dat ook zij krijgt van de Koninklijke Marechaussee. Wat gaan we doen om ook hen gerust te stellen?

Dank u wel.

De voorzitter:
Dank u wel. Dan wil ik graag het woord geven aan de heer Rutte van de VVD.

De heer Arno Rutte (VVD):
Voorzitter, dank u wel. Wij kunnen ons niet permitteren dat er in ons land vrijhavens zijn waar al dan niet georganiseerde criminelen vrij spel hebben. De VVD is daarom scherp op het aanpakken van vrijstaten, zoals sommige kraakterreinen en sommige verwaarloosde vakantieparken. Een maand geleden uitte ik in een ander debat, over terrorisme, mijn zorgen over het gekraakte ADM-terrein in Amsterdam, dat volgens een aantal mensen dat mij daarover had ingeseind, een broeinest van criminaliteit zou zijn. Ik weet niet of er sprake is geweest van oorzaak en gevolg, maar een week later vond er een inval plaats op dat terrein en werd er een Oost-Europese bende opgerold. Laat maar zien dat signalen over vrijstaten, waar criminelen vrij spel zouden hebben, serieus worden genomen. Als de Koninklijke Marechaussee zo'n signaal afgeeft over de kleine vliegvelden, waar ook controles zouden ontbreken, dan is dat een signaal dat we serieus moeten nemen.

Voorzitter. De minister heeft de signalen laten onderzoeken en geeft in zijn brief aan dat er tot op heden geen signalen zijn ontvangen van een ernstige mate van ondermijnende criminaliteit op deze kleine vliegvelden. De cijfers van de politie laten zien dat er in 2017 drie incidenten zijn geweest op of rond die kleine luchthavens. Dat staat vooralsnog in geen enkele verhouding tot andere plekken waar dit soort criminaliteit zich laat zien. Maar die eerste quickscan stelt de VVD niet bij voorbaat gerust. Er is een oud adagium dat luidt "zoekt en gij zult vinden", maar als je het omdraait is het ook waar: als je niet zoekt, dan vind je ook niets. Dat is eigenlijk ook het signaal van de Koninklijke Marechaussee: we controleren niet en dus vinden we niets.

Tegelijkertijd moeten we ook verstandig omgaan met de bestaande controle- en opsporingscapaciteit en die zo effectief mogelijk inzetten, dus op de plekken waar de problemen het grootst zijn, waar de dreiging bewezen het grootste is. De VVD is daarom blij dat de minister onderschrijft dat het goed is om het signaal van de marechaussee nader te onderzoeken. De minister sluit daarbij aan — dat lijkt mij verstandig — bij de Taskforce Brabant Zeeland, die op dit moment al een projectgroep heeft gevormd, die zijn bevindingen in de loop van het jaar zal delen met alle burgemeesters van gemeenten in Nederland waar zich zo'n kleine vlieghaven bevindt. Dat is goed. Zo wordt een en ander praktisch onderzocht en wordt kennis snel gedeeld. Ik vraag de minister wel om de Kamer op de hoogte te stellen van de bevindingen van deze taskforce.

Ik heb verder nog wel een aantal aanvullende vragen. De taskforce weet heel veel van georganiseerde criminaliteit. Die heeft daar inmiddels, door schade en schande wijs geworden, veel ervaring mee. Maar is bij de taskforce voldoende kennis en kunde aanwezig over internationaal vliegverkeer en effectieve controles daarop? Zo nee, hoe kan die deskundigheid alsnog worden gerealiseerd? Wordt bijvoorbeeld de melder van de incidenten, namelijk de Koninklijke Marechaussee, betrokken bij het onderzoek van de taskforce? Als die daarbij nog niet betrokken is, is de minister dan bereid om die betrokkenheid alsnog te organiseren? Los van het lopende onderzoek van de taskforce kan ik me voorstellen dat de Koninklijke Marechaussee in ieder geval wel steekproefsgewijs een aantal onderzoeken laat doen — gewoon eens wél zoeken en kijken wat je vindt — zodat we inzage krijgen in de daadwerkelijke stand van zaken. Hoe kijkt de minister daartegen aan?

Voorzitter, ik zie uit naar de antwoorden. Dank u wel.

De voorzitter:
Dank u wel. Ik geef graag het woord aan de heer Groothuizen van D66.

De heer Groothuizen (D66):
Voorzitter. Kort voordat ik tot lid van deze Kamer werd verkozen, mocht ik als officier van justitie nog een zaak doen — volgens mij was het mijn laatste zaak — betreffende drugssmokkel op een klein vliegveldje ergens in het land. De casuïstiek die we vandaag bespreken, is mij dus wel bekend. Ik vroeg me toen al wel af, zo herinner ik me, wie er eigenlijk verantwoordelijk is voor de controle op dit soort vliegveldjes. Is dat de marechaussee of de politie? Het werd me toen niet helemaal duidelijk. En het wordt me, eerlijk gezegd, ook niet helemaal duidelijk uit de brief van de minister. Mijn vraag is dan ook: kan de minister de rol van de marechaussee en de politie op dit soort kleine vliegvelden uitleggen? Hoe is de taakverdeling precies? Wie houdt waar toezicht op? En loopt die samenwerking goed als daarvan sprake is? Zoals we allemaal weten, is samenwerking tussen opsporingsdiensten niet altijd helemaal eenvoudig en vanzelfsprekend.

Voorzitter. Ik snap het potentiële probleem. Het is goed dat we oog hebben voor sectoren of plaatsen die kwetsbaar zijn voor georganiseerde criminaliteit. Oude vakantieparken en jachthavens zijn vatbaar voor criminele activiteiten, en kleine vliegvelden passen mogelijk ook in dat rijtje. Er is weinig zicht op eventuele criminele activiteiten; zaken als drugs- of mensensmokkel zijn daar dan ook makkelijker te organiseren dan op bijvoorbeeld een grote luchthaven als Schiphol. Aan de andere kant constateerde een woordvoerder van de marechaussee dat de aard en de omvang van de problematiek lastig is vast te stellen. Dat is volgens mij het dilemma van deze avond: je weet niet wat je niet weet. Wat we wel weten, is niet direct heel schokkend. De minister spreekt in zijn brief over slechts drie incidenten in 2017. Ik vind het dan ook lastig om op dit moment al te pleiten voor bijvoorbeeld meer controle. De omvang van de criminaliteit en de omvang van het probleem zijn mij nog niet duidelijk. De controle die we kunnen inzetten, is ook niet onuitputtelijk. Als we op kleine vliegvelden meer gaan controleren, zal dat automatisch ergens anders minder worden. Controle en opsporing zijn schaarse goederen.

Voorzitter. D66 is een groot voorstander van slim rechercheren. Dat betekent dat je werkt op basis van informatie: informatiegestuurde opsporing. Ik ben dan ook positief over de brief van de minister. Het is goed om verschillende partners bij elkaar te brengen, zodat zij gezamenlijk in beeld kunnen brengen welke criminele activiteiten er zijn en zo ondermijningsbeelden kunnen opstellen. Op die manier heb je aanknopingspunten om gericht aan het werk te gaan.

Maar ik heb daar nog wel een aantal vragen over. Wat is nou precies de stand van zaken? De brief is alweer wat ouder. Hoe staat het nu? Wanneer zijn die ondermijningsbeelden precies klaar? En een heel belangrijke vraag: hoe zit het met de opvolging van eventuele goede informatie? Ik geef u een voorbeeld. Volgens mij komt het nog weleens voor dat een vliegtuigje opvalt bij opsporingsdiensten, omdat het ineens zijn vluchtroute wijzigt. Dat soort indicaties zijn natuurlijk een mooie aanleiding om eens te bekijken of er iets aan de hand is. Maar als je dat soort signalen krijgt, moet je wel snel kunnen acteren. Kan de minister aangeven of er ook aandacht is voor die opvolging? Zijn er mogelijkheden om daadwerkelijk informatiegestuurd te werken en aan de slag te gaan? Zo ja, wie pakt dat dan op? Is dat de KMar of de politie, en is dat goed geborgd? Graag een reactie op die vragen.

Dank u wel, voorzitter.

De voorzitter:
Dank u wel. Ik geef graag het woord aan de heer Van Nispen van de SP.

De heer Van Nispen (SP):
Voorzitter. De titel van dit debat zegt eigenlijk al heel veel. Dit debat gaat over criminelen die vrij spel hebben op kleine vliegvelden. Dat wil natuurlijk helemaal niemand. Ik denk niet dat wij daar vanavond een grote politieke controverse over zullen hebben.

Veel relevante vragen zijn al gesteld. Onze Koninklijke Marechaussee wil meer controle op kleine luchthavens. Er zou nu te weinig zicht zijn op drugs- en mensenhandel. Een grenscontroleur erkent in dagblad Trouw dat wegens gebrek aan capaciteit andere prioriteiten worden gesteld en dat er daardoor op vluchten vanaf kleine velden geen controle is. Daardoor zou ook de aard en omvang van de criminaliteit op deze elf kleine luchthavens in Nederland lastig vast te stellen zijn.

Volgens de minister is er niet zo heel veel aan de hand. Dat maak ik althans op uit zijn brief. Dat zou zo zijn, omdat er weinig incidenten bekend zijn. Maar weten we wel zeker of dat beeld klopt? Het Landelijk Informatie en Expertise Centrum waarschuwt toch niet voor niets? Er is geen permanent toezicht, omdat daar te weinig capaciteit voor is. En wie niet zoekt, zal ook niet vinden. Als we de politie af zouden schaffen, zouden we ook minder criminaliteit registreren.

Tegelijkertijd lees ik in de brief van de minister dat hij ook vindt dat er meer zicht op het probleem moet komen. Zijn ongecontroleerde vliegvelden wel of geen vrijplaatsen voor criminaliteit? Zijn we de laatste maanden al wat opgeschoten, sinds de minister de brief aan de Kamer heeft geschreven? Wat is de stand van zaken?

Voorzitter. Ik krijg ook het idee dat de minister de problemen naar de regio's verwijst. Als er ondermijningsproblematiek speelt bij kleine luchthavens, dan komt dat naar voren uit de regionale beelden om tot een effectieve aanpak te komen. Natuurlijk hebben we de regio's hierbij nodig. Maar goed toezicht, door bevoegde en deskundige mensen, lijkt me noodzakelijk. Dat kan niet door de regio's worden opgelost als bijvoorbeeld de Koninklijke Marechaussee nodig is. Het lijkt immers een landelijk probleem, met zelfs een internationale component. Hoe is de samenwerking met de landen van waaruit op deze kleine vliegvelden wordt gevlogen? En hoe groot is op dit moment het capaciteitsprobleem bij de Koninklijke Marechaussee? Stel nou dat we met elkaar van mening zouden zijn dat extra toezicht noodzakelijk is. Kan dat dan ook?

De hamvraag is voor mij wat de minister gaat doen om te voorkomen dat criminaliteit op kleine vliegvelden onopgemerkt en daardoor dus ook onbestraft blijft.

Dank u wel.

De voorzitter:
Dank u wel. Ik geef graag het woord aan mevrouw Van der Graaf van de ChristenUnie.

Mevrouw Van der Graaf (ChristenUnie):
Dank u wel, voorzitter. Kleine vliegvelden als doorvoerhaven voor drugshandel en mensensmokkel: dat beeld werd in januari geschetst in de media. Het ontbreken van permanent fysiek toezicht op deze kleine luchthavens zou criminelen in de kaart spelen. De minister heeft tot op heden geen signalen van een ernstige mate van ondermijnende criminaliteit ontdekt, zo schrijft hij in zijn brief aan de Kamer. Dat is logisch, lijkt ons. Ook de marechaussee stelt dat aard en omvang van die criminaliteit lastig is vast te stellen, omdat overheidsdiensten niet standaard aanwezig zijn op deze vliegvelden. We weten het niet, want we zijn er niet.

Om meer inzicht te krijgen, verwijst de minister naar de aanpak van de Taskforce Brabant Zeeland. Daar gaan voor mijn fractie nog wel een paar vragen aan vooraf, te beginnen met: kan de minister aangeven hoe het toezicht en de controle nu zijn vormgegeven op de kleinere luchthavens? Hoe zijn de taken tussen de lokale politie en de marechaussee precies verdeeld? Klopt het dat er geen permanent toezicht is? Kunnen we de coördinatie, op het moment dat die ontbreekt, verbeteren?

Dan het aanmelden van vliegplannen. Vliegplannen bevatten gegevens over het vliegtuig, waar het vandaan komt, waar het naartoe gaat, hoeveel mensen er aan boord zitten, wie dat zijn. Die gegevens worden doorgegeven aan exploitanten van luchthavens. Worden deze gegevens ook centraal aan bijvoorbeeld de marechaussee verstrekt? En klopt het dat piloten de gegevens van passagiers en bemanning alleen op basis van vrijwilligheid doorgeven, en daartoe niet verplicht zijn? Zouden we niet toe moeten naar een eenvoudige verplichting? Die gegevens zijn beschikbaar, dus zouden we dat niet moeten doen? Mijn vraag is in de kern: wat gaat de minister doen om meer inzicht te krijgen in aard en omvang van de criminaliteit op deze kleine vliegvelden, op de groene velden?

Het gaat niet alleen om risico's van drugs- of mensensmokkel. Mijn fractie kreeg naar aanleiding van de berichten hierover en de berichten over het aanpakken van geldstromen uit onvrije landen die in de media zijn verschenen ook informatie dat er via de kleinere vliegvelden cashgeld ons land wordt binnengevlogen. Heeft de minister daar ook aanwijzingen voor? Zou hij dat willen meenemen bij het vervolgonderzoek dat hij gaat doen?

Dank u wel.

De voorzitter:
Dank u wel. De minister heeft aangegeven dat hij ongeveer tien minuten nodig heeft om zich voor te bereiden.

De vergadering wordt van 20.05 uur tot 20.15 uur geschorst.

De voorzitter:
Ik geef graag het woord aan de minister van Justitie en Veiligheid.

Termijn antwoord

Minister Grapperhaus:
Dank u wel, mevrouw de voorzitter. Dank ook aan de leden voor de inbreng. Inderdaad, de berichtgeving van begin dit jaar over het risico dat criminelen gebruik kunnen maken van onze kleine luchthavens bereikte ook mij. Ik heb u daar op 9 februari een brief over geschreven. Zoals ik daarin aangaf, heb ik tot op heden geen signalen van de opsporingsdiensten ontvangen dat er sprake zou zijn van een ernstige stroom van ondermijnende criminaliteit op of rond deze kleine luchthavens. Zo blijkt uit de geregistreerde cijfers van de politie dat er zich vorig jaar op of rond die kleine luchthavens drie incidenten hebben voorgedaan. Alle drie zijn ze verijdeld, waarvan twee dankzij de nauwe samenwerking tussen politie en Koninklijke Marechaussee. Op grond van de informatie die ik op dit moment heb, lijkt er dan ook geen sprake te zijn van een ernstige mate van ondermijnende criminaliteit op die kleine luchthavens. Overigens heeft navraag bij de Koninklijke Marechaussee mij geleerd dat de roep van de KMar om meer controle zijn oorsprong niet vond in een probleem van criminele aard, maar in een mogelijke uitbreiding van het aantal grensdoorlaatposten in verband met de grensbewakingstaak van de KMar.

Desondanks is het goed dat er zicht komt op de aard en omvang van mogelijke ondermijnende problematiek op of rond die kleine luchthavens. Het is daarom jammer dat de landelijke bijeenkomst van onder anderen alle betrokken burgemeesters, waar ik in mijn brief van 9 februari naar verwees, wegens gebrek aan animo geen doorgang heeft kunnen vinden. Gelukkig heeft de Taskforce Brabant Zeeland, die eerder al een bijeenkomst over dit thema op regionaal niveau organiseerde, mij laten weten voornemens te zijn een roadshow te starten, waarbij ze actief bij de betrokken burgemeesters zullen langsgaan. Dat doet mij goed. Het is bij uw Kamer inmiddels wel bekend dat dit kabinet flink aan het investeren is in de aanpak van ondermijnende criminaliteit. Ik heb mij als minister ook stevig gecommitteerd aan juist de bestrijding van die ondermijnende criminaliteit. Het onderwerp, dat wil zeggen de bestrijding van ondermijnende criminaliteit, ligt mij als coördinerende minister hiervan ook echt na aan het hart.

Om inzicht te krijgen in hoeverre er sprake is van mogelijke ondermijningsproblematiek op of rond kleine luchthavens beschikken we over het instrument van de regionale ondermijningsbeelden die op dit moment in het hele land in het verband van de Regionaal Informatie- en Expertise Centra, de RIEC's, zoals die afgekort heten, worden opgezet.

Mocht uit die regionale ondermijningsbeelden blijken dat er sprake is van een ernstige mate van ondermijnende criminaliteit op de kleine luchthavens, dan kan op dat moment worden bezien welke acties ondernomen worden. Daarnaast, zo wil ik hier benadrukken, zal ik Peter Noordanus, de onafhankelijke voorzitter van het eerder dit jaar ingestelde Strategisch Beraad Ondermijning, vragen om dit thema aan de orde te stellen wanneer hij met zijn aanjaagteam aanpak ondermijning het land in gaat. Zodoende krijgt dit onderwerp aandacht en kan het SBO ook de ontwikkelingen rondom dat verschijnsel terugkoppelen. Ik zeg bij dezen via u aan de heer Rutte, die hier een vraag over stelde, toe dat ik de Kamer over de inzichten waar men mee terugkomt, een terugkoppeling zal geven.

Op dit moment is het denk ik prematuur om te zeggen dat kleine luchthavens grote ondermijningsproblemen opleveren, maar ik heb uw Kamer hoop ik wel duidelijk kunnen maken dat ikzelf net zoals mijn ambtenaren mijn ogen zeer openhoud voor het betreffende signaal. Ik kom dus bij de Kamer terug met die terugkoppeling vanuit het SBO.

Ik wil dan nu eigenlijk doorgaan met de bespreking van de vragen. Het lid van Toorenburg heeft gevraagd hoe het zit met vluchten die niet aangemeld worden. "Controleert men nooit spontaan?" Welnu, als een vlucht niet wordt aangemeld, is dat bekend bij de havenmeester. De havenmeester heeft vaste aanspreekpunten bij de politie, bij het team Luchtvaarttoezicht, en kan dat daar aankaarten. Zowel de KMar als de douane controleren overigens frequent steekproefsgewijs. Uit die controles van de KMar is in dit en in andere opzichten niets opvallends naar voren gekomen. De douane heeft hetzelfde aangegeven na die steekproefsgewijze controles.

Mevrouw Van Toorenburg vroeg ook of ik bereid ben om Wodan nieuw leven in te blazen en verder uit te rollen. In de eerste plaats: de informatiepositie van de KMar is essentieel voor veiligheidsthema's, onder meer op het gebied van mensensmokkel en mensenhandel. Ik denk dat dat duidelijk is. Gelet op de nog altijd aanwezige krapte in de capaciteit van de KMar is er een grote kans dat een intensivering van controles op kleine luchthavens ten koste zou kunnen gaan van andere taken. Daarom heeft het kabinet middelen vrijgemaakt voor de structurele versterking van de personele capaciteit van de KMar. De Kamer ontvangt de prioriteitsbrief 2019 voor deze zomer, zo kondig ik aan.

Mevrouw Van Toorenburg heeft mij ook gevraagd hoeveel incidenten er hebben plaatsgevonden op de kleine luchthavens. Uit de cijfers van de politie blijkt dat zich in 2017 een drietal incidenten heeft voorgedaan, zoals ik al heb gezegd. Het gaat om een poging van twee Duitse piloten om vanaf vliegveld Teuge heroïne naar Engeland te transporteren, een poging tot smokkel van Albanezen vanaf Teuge en een poging tot kaping van een helikopter voor het bevrijden van een gedetineerde. Dat heeft veel publiciteit opgeleverd. Al die incidenten werden overigens door de politie verijdeld: de eerste twee gezamenlijk met de KMar. De douane heeft medewerking verleend aan diverse multidisciplinaire controles op die luchthavens in het kader van de eigen taakstelling. Bij die controles en bij de controles op het verkeer afkomstig van buiten de EU zijn geen dan wel nauwelijks significante bevindingen te melden op dit moment.

De voorzitter:
Dank u wel. Er is een interruptie van de heer Van Nispen.

De heer Van Nispen (SP):
Als ik zo om mij heen kijk, zie ik dat iemand de oppositierol moet waarmaken, dus ik zal dan toch deze splijtend kritische vraag stellen aan de minister. Ook een van mijn vragen ging over het capaciteitsgebrek bij de Koninklijke Marechaussee. De minister erkende zelf dat er een capaciteitsprobleem is. Daarom investeert het kabinet daarin en dan krijgen we in de zomer een brief over de besteding van de middelen in 2019. Dan heb ik nu de vraag aan de minister: hoeveel extra investeert dit kabinet precies in de Koninklijke Marechaussee, per wanneer en wat betekent dat voor de aanpak nu? De incidenten die de minister net opsomde, waren niet de minste. Ik ben dus erg benieuwd wat wij op dit moment kunnen verwachten.

Minister Grapperhaus:
Ik begin even met het einde. U hebt gelijk: die incidenten waren niet de minste, maar zoals ik zei, zijn die ook verijdeld. Dat is één. Twee. Ik wil nu juist niet vooruitlopen op die brief die er komt. Die heb ik u toegezegd. Ik wil straks van Noordanus terughoren hoe groot de problematiek werkelijk zou zijn. Dat vind ik heel belangrijk en dat hoort hier ook bij. Hij is daar dan dieper op ingegaan. Dan kan ook de roadshow van de Taskforce Brabant Zeeland, waarmee men dan in de regio bij die kleine vliegvelden veel zaken onder de aandacht heeft gebracht, misschien ook nog meer hebben opgeleverd qua alertheid of problematieken. Ik wil dus uit die terugkoppeling halen hoe groot die problematiek werkelijk zou zijn. Op dit moment moeten wij in ieder geval nog af gaan op de geregistreerde incidenten en de bevindingen van de douane en de KMar, zoals ik u net gezegd heb. Zij zeggen: wij hebben geen bijzondere zaken.

De heer Van Nispen (SP):
Ik ben toch benieuwd hoe groot dan nu het capaciteitsprobleem bij de Koninklijke Marechaussee volgens de minister is. Ik ben er namelijk niet gerust op. De minister laat ons nog in spanning over de vraag hoeveel extra middelen erbij komen, per wanneer die kunnen worden ingezet en voor welke taken precies, maar de vraag is nu actueel en volgens mij ook wel urgent: hoe groot is volgens de minister op dit moment het capaciteitsprobleem bij de Koninklijke Marechaussee en welke gevolgen heeft dit? Dat vind ik wel een vraag die vanavond aan de orde kan komen.

Minister Grapperhaus:
Die vraag strekt zich iets verder uit dan tot waar het debat vanavond over gaat. Het debat vanavond gaat over "criminelen hebben vrij spel op kleine luchthavens". Dat is de titel, zoals u terecht zei. Ik heb daarover het volgende uiteengezet. Niet alleen uit de geregistreerde incidenten, maar ook uit de rapportages van de KMar, douane en havenmeesters hebben wij daar geen signalen van, tot en met niet-gemelde vluchten en dergelijke. Ik heb wel gezegd dat ik het wel serieus neem. Dat geef ik mee aan Noordanus. We kunnen die omvang dus hier nog niet inschatten. Ik vind dit ook niet de plaats om die prioriteitenbrief, die er nog niet is, met u te gaan doornemen, maar ik heb u toegezegd dat die voor de zomer komt. Dan kunnen we enige tijd later, als Noordanus terugkomt, precies zien wat de eventuele extra capaciteit zou kunnen zijn voor de inzet hierop. Als we dan tenminste echt vaststellen dat er sprake is van een probleem, want dat weten we nog niet, en ik herhaal dat de signalen en rapportages op dit moment nog geen aanleiding geven om te zeggen dat het een ernstig probleem is.

De voorzitter:
Dank u wel. De minister vervolgt zijn betoog.

Minister Grapperhaus:
Mevrouw de voorzitter. Ik kom terug op de vragen van de leden Van der Graaf en Van Toorenburg over die incidenten en die specifieke cijfers. Ik heb inmiddels uitgewerkt wat voor incidenten dat waren, en ik geloof dat dat punt inmiddels behandeld zou moeten zijn.

Mevrouw Van Toorenburg vroeg nog hoeveel controles er plaatsvinden op kleine luchthavens en of men nooit eens spontaan controleert. De cijfers van de politie laten zien dat er in 2017 door het team Luchtvaarttoezicht van de politie 345 luchtvaartuigen werden gecontroleerd, en dat is overigens het aantal vliegbewegingen op één dag. De douane heeft in 2017 92 niet-EU-luchtvaartuigen gecontroleerd en bij die controles zijn geen onregelmatigheden aangetroffen. Ook vanuit het ambulante toezicht, zo wil ik hier benadrukken, zijn volgens de douane geen aanwijzingen voor smokkelactiviteiten.

Mevrouw Van Toorenburg suggereerde een wetswijziging om digitaal melden mogelijk te maken. Het is wel verplicht om de gegevens aan te leveren, maar er is geen voorschrift hoe dat dient te gebeuren. De KMar ziet graag dat het voor de vlucht én digitaal gebeurt. Nu loopt er een pilot waarbij het aanleveren van gegevens plaatsvindt aan de hand van een app. Om digitale aanlevering verplicht te stellen dient óf het Schengenverdrag gewijzigd óf een extra eis te worden gesteld voor vluchten naar Nederland. Op dit moment, kan ik u zeggen, wordt onderzocht of dat mogelijk zou zijn.

De heer Rutte vraagt of er bij die taskforce voldoende kennis en kunde aanwezig is over internationaal vliegverkeer en effectieve controles. Medio vorig jaar heeft in de regio Brabant-Zeeland een regionale bijeenkomst plaatsgevonden over het thema kleine luchthavens. Die was georganiseerd door de taskforce in samenwerking met het ministerie van Justitie en Veiligheid. Ik heb dat ook genoemd in mijn brief aan uw Kamer van 9 februari. Daarbij was ook de KMar betrokken en aanwezig, en ten slotte werkte ook de Taskforce Brabant Zeeland samen met het RIEC, het Regionaal Informatie en Expertisecentrum Oost-Brabant, Zeeland, West-Brabant en de daaraan verbonden actiecentra. Bij die twee verbanden zijn onder meer politie, douane en KMar aangesloten en daar zit dus inderdaad de vereiste deskundigheid.

De heer Rutte vroeg ook hoe ik ertegen aan zou kijken om de KMar steekproefsgewijs een aantal onderzoeken te laten uitvoeren bij de kleine vliegvelden om mede op basis daarvan meer inzicht te krijgen in de daadwerkelijke stand van zaken. De KMar heeft eerder al eens steekproefsgewijs gecontroleerd en daar kwam destijds niets opvallends uit naar voren. De douane heeft laten weten frequent steekproefcontroles uit te voeren en daarbij weinig of niets te constateren. Ik ben voornemens om de KMar te vragen om waar mogelijk de kennis en expertise die voortkomt uit de politietaak op de aangewezen luchthavens lokaal te delen met netwerkpartners zoals de politie. Met de andere gezagen kan ik de KMar ook vragen om daar meer aandacht aan te geven.

De heer Groothuizen vroeg nog op welke wijze de handhaving plaatsvindt op die kleine luchthavens. Verschillende handhavingsdiensten houden vanuit verschillende taken en verantwoordelijkheden toezicht op de kleine luchthavens. De politietaak op de kleine luchthavens ligt bij de nationale politie, in tegenstelling tot de grote luchthavens, waar de KMar met de politietaak belast is. Aan iedere luchthaven in Nederland zijn twee medewerkers van het team Luchtvaarttoezicht van de politie verbonden. Die medewerkers zijn zeer regelmatig aanwezig op de luchthavens. Iedere luchthaven heeft dus een vast aanspreekpunt bij de politie.

Op de luchthavens die zijn aangewezen als grensdoorlaatpost is de KMar verantwoordelijk voor het grenstoezicht. De KMar is de Koninklijke Marechaussee, zeg ik maar even voor de mensen die zich dat afvragen. Binnen het grenstoezicht controleert de Koninklijke Marechaussee personen die van en naar landen reizen die niet onder het Verdrag van Schengen vallen. Alle vluchten op de kleinere luchthavens worden administratief gecontroleerd in de systemen. Op basis van beschikbare informatie, zoals een melding, wordt bepaald of op de kleinere luchthavens een fysieke controle moet worden uitgevoerd.

In het kader van het toezicht op het niet-EU-goederenverkeer en in het kader van het binnenlands toezicht op accijnsgoederen controleert de douane. Dat gebeurt informatiegestuurd en risicogericht.

De heer Van Nispen vroeg naar de internationale samenwerking.

De voorzitter:
De heer Van Nispen heeft aangegeven dat hij zich helaas even kort moet verontschuldigen, omdat hij een andere activiteit heeft. Gaat u vooral verder met de beantwoording van zijn vragen, want de SP-fractie luistert wel mee. U krijgt alleen geen interrupties.

Minister Grapperhaus:
De samenwerking tussen kleine luchthavens internationaal is vergelijkbaar met de samenwerking nationaal. Die samenwerking vindt ook plaats; veel meer valt er niet over te zeggen.

Wie houdt toezicht en wie is verantwoordelijk voor die kleinere luchthavens, zo vroegen de heer Groothuizen en mevrouw Van der Graaf. De politie houdt dus toezicht op de kleine luchthavens, de Koninklijke Marechaussee op de grote. De Koninklijke Marechaussee houdt ook toezicht op beveiligingsorganisaties op alle burgerluchthavens, groot en klein. Ik zei al dat de douane de controle doet van goederen die de EU in- of uitgaan.

De heer Groothuizen vroeg wanneer de ondermijningsbeelden klaar zijn. De planning is dat de regionale ondermijningsbeelden, maar ook het landelijk ondermijningsbeeld, eind van dit kalenderjaar zullen verschijnen.

Mevrouw Van der Graaf vroeg of er aanwijzingen zijn voor de invoer van cashgeld via de kleine luchthavens. Daar moet ik heel kort op zeggen: nee, die aanwijzingen zijn er op dit moment niet bij politie en marechaussee.

Voorzitter, tot zover.

De voorzitter:
Er is nog een interruptie van mevrouw Van der Graaf.

Mevrouw Van der Graaf (ChristenUnie):
Wij krijgen aanwijzingen dat niet altijd gecontroleerd wordt op cash. Wil de minister, als hij toch verder onderzoek gaat doen, ook hiernaar kijken? Dan gaat het over de bagage, die de douane moet controleren. Wij krijgen door dat dat niet altijd gebeurt als mensen niet via het poortje "something to declare", de rode zone, lopen.

Minister Grapperhaus:
Ik begrijp de vraag niet goed.

De voorzitter:
Mevrouw Van der Graaf, kunt u uw vraag iets meer preciseren?

Mevrouw Van der Graaf (ChristenUnie):
Wij krijgen signalen van medewerkers op vliegvelden. De bevoegdheid van de marechaussee houdt ergens op bij het controleren van personen. Er moet aanleiding zijn om te denken dat er iets niet in orde is om ook de bagage te mogen checken. De bagage wordt gecheckt door de douane. Op het moment dat dat niet gebeurt, ontdek je dus niets wat mogelijk in die koffers zit. Zou de minister dit ook willen meenemen?

Minister Grapperhaus:
Ik zal dat zeker meenemen, absoluut.

De voorzitter:
Dank u wel. Daarmee zijn we aan het einde gekomen van de eerste termijn. Ik heb vernomen dat er in ieder geval bij mevrouw Van Toorenburg behoefte is aan een korte tweede termijn. Ik geef haar het woord.

Termijn inbreng

Mevrouw Van Toorenburg (CDA):
Voorzitter. Als aanvrager van dit debat en dus degene die iedereen hier vandaag heeft beziggehouden, wil ik in ieder geval de minister bedanken voor de beantwoording. Kijk, als er geen groot probleem is, moeten we het niet groter maken.

Tegelijkertijd wil ik wel twee dingen nog neerleggen. De Koninklijke Marechaussee heeft bij herhaling, ook op onze navraag, gezegd: er is wel een probleem. Gelukkig zegt de minister vandaag: we kijken naar een pilot om te zien of we een betere registratie zouden moeten hebben en we kijken bij de ondermijningsaanpak of er iets is wat we over het hoofd zien. Ik denk dat we daar tevreden mee moeten zijn voor vandaag. We willen de minister op het hart drukken dat we er echt niet op uit zijn om eenzelfde situatie te krijgen als we indertijd hadden met de Rotterdamse haven. Jaren geleden — u weet het misschien nog, voorzitter — zijn we als CDA gaan hameren op de problemen in de Rotterdamse haven. Het heeft tweeënhalf jaar geduurd voordat iedereen zei: wacht eens even, er is wél een heel groot probleem bij de Rotterdamse haven. Hetzelfde is ons gebeurd in 2013 in Eindhoven. Wodan is opgestart, en men kwam erachter dat er een mensensmokkellijn was. Daardoor zijn er, zoals ik zei, 35 bendes opgerold.

Voorzitter. Ik wil geen gelijk krijgen vandaag. Daarom laat ik ook los en dien ik geen moties in. Maar ik ben blij dat de minister zegt dat hij het gaat controleren en erbovenop blijft zitten. Want echt, wij willen ook in de toekomst op dit punt geen gelijk krijgen.

De voorzitter:
Dank u wel. Ik hoorde daar geen vraag in, maar ik kijk nog even naar de minister. Nee? Dan houden we het volgens mij hierbij. O, als u er toch nog kort op wilt reageren, geef ik heel kort het woord aan de minister.

Termijn antwoord

Minister Grapperhaus:
Ik moet een heel kort rectificatietje maken. De prioriteitenbrief gaat formeel gesproken naar de minister van Defensie, en ik ga uw Kamer daarover informeren.

Naar aanleiding van het punt van mevrouw Van Toorenburg wilde ik toch nog het volgende onderstrepen. We hebben het Strategisch Beraad Ondermijning. Dat leidt er nu toe dat ik dit neerleg bij dat Strategisch Beraad en zeg: kom bij ons terug en laat dat zien. Dat zal inderdaad veel meer het effect hebben dat we sneller weten waar we aan toe zijn bij dit soort dingen.

Dank u wel.

De voorzitter:
Dank u wel. Daarmee zijn we aan het einde gekomen van deze beraadslaging. Ik dank de minister, de Kamerleden, de mensen op de publieke tribune — ze zwaaien zelfs even — en de kijkers thuis.

De beraadslaging wordt gesloten.

Sluiting

Sluiting 20.37 uur.

Plenair verslag Tweede Kamer, 84e vergadering Woensdag 23 mei 2018

Opening

Mededelingen

Verantwoordingsdebat 2017

Termijn inbreng

Mededelingen

Regeling van werkzaamheden

Verantwoordingsdebat 2017

Termijn inbreng

Termijn antwoord

Termijn inbreng

Termijn antwoord

Criminelen die vrij spel hebben op kleine vliegvelden in Nederland

Termijn inbreng

Termijn antwoord

Termijn inbreng

Termijn antwoord

Sluiting

Plenair verslag Tweede Kamer, 84e vergadering
Woensdag 23 mei 2018