Antwoord schriftelijke vragen : Antwoord op vragen van het lid Kerseboom over de situatie in Zuid-Afrika

Antwoord van Minister Kaag (Buitenlandse Zaken) (ontvangen 24 augustus 2021).

Vraag 1

Bent u op de hoogte van de huidige, nijpende situatie in Zuid-Afrika, waar aanhangers
van de voormalige president Jacob Zuma de straat op zijn gegaan en waar massaal geweld,
plunderingen en vernielingen hebben plaatsgevonden?

Antwoord 1

Ja.

Vraag 2

Deelt u de mening dat Zuid-Afrika «state capture» ondergaat en dat er in dit land
weinig onderscheid bestaat tussen de staat en de regeringspartij, het ANC? Zo ja,
hoe beïnvloedt dit de relatie tussen Nederland en het ANC? Zo nee, kunt u de huidige
staat van de rechtsstaat in Zuid-Afrika beschrijven?

Antwoord 2

In Zuid-Afrika maken politieke benoemingen («cadre deployment») bij overheidsinstanties
officieel onderdeel uit van het beleid van een aantal politieke partijen, waaronder
het ANC. Dientengevolge zijn staat en regeringspartij met elkaar verweven. Zuid-Afrika
is hierin niet uniek.

De Nederlandse regering onderhoudt relaties met de Zuid-Afrikaanse regering, sinds
1994 geleid door het ANC die tot op heden alle nationale verkiezingen op democratische
wijze met een absolute meerderheid heeft gewonnen.

Sinds januari 2018 loopt er in Zuid-Afrika een omvangrijk openbaar onderzoek naar
het fenomeen «state capture», de zogenaamde Judicial Commission of Inquiry into Allegations of State Capture, onder leiding van plaatsvervangend opperrechter van het Constitutioneel Gerechtshof,
Raymond Zondo. Het onderzoek richt zich op aantijgingen van vermeende corruptie en
fraude in de publieke sector. Ook ANC-leden worden verhoord. Dit onderzoek loopt nog
tot eind september 2021. Het rapport van de commissie met bevindingen en aanbevelingen
wordt gedeeld met het Zuid-Afrikaanse Openbaar Ministerie (OM).

Het onafhankelijk opererende OM kan op basis van het door de «Zondo-commissie» vergaarde
bewijs en aanbevelingen besluiten tot vervolging van individuen over te gaan. De Zuid-Afrikaanse
politie en het OM doen daarnaast ook zelf onderzoek naar corruptie. Op basis van cijfers
van het OM resulteerde dit in 2020–2021 in de veroordeling van 220 overheidsvertegenwoordigers1. Ook lopen er momenteel rechtszaken, o.a. tegen hooggeplaatste leden van het ANC,
zoals de (thans geschorste) secretaris-generaal.

Zuid-Afrika is een rechtsstaat met onafhankelijke rechterlijke instanties. Na jaren
van bezuinigingen en leiderschapswissels, is het OM onder president Ramaphosa weer
in stabieler vaarwater gekomen en wordt geïnvesteerd in capaciteit en kwaliteit.

Vraag 3

Deelt u de mening dat onderlinge strijd, factievorming en de strijd om de macht binnen
het ANC, nu geuit in een «protest» tegen de opsluiting van voormalig president Jacob
Zuma, de belangrijkste aanleidingen zijn geweest voor dit geweld? Zo ja, hoe beïnvloedt
dit de relatie tussen Nederland en Zuid-Afrika? Zo nee, wat waren volgens u dan de
belangrijkste factoren die tot dit geweld hebben geleid?

Antwoord 3

De Zuid-Afrikaanse politie voert momenteel onderzoek uit naar de recente geweldsuitbarsting.
President Ramaphosa heeft in een televisietoespraak op 12 juli jl. aangegeven dat
het om een doelbewuste, gecoördineerde en goed geplande aanval op de democratie ging.
Naast het samenvallen met, en de reactie op, de in hechtenis genomen voormalige president
Zuma, worden ook opportunistisch crimineel gedrag en armoede van delen van de bevolking
genoemd als aanleiding voor het geweld en de plunderingen. De Zuid-Afrikaanse autoriteiten
hebben aangekondigd de verantwoordelijken voor het geweld en plunderingen te zullen
vervolgen. Tot dusver zijn er ruim 2.500 individuen aangehouden voor hun aandeel in
het geweld en de plunderingen. Daarnaast heeft de overheid meerdere individuen in
het vizier die verantwoordelijk lijken voor het organiseren van en aanzetten tot geweld
waarvan er reeds een aantal gearresteerd zijn.

Vraag 4

Deelt u de mening dat het huidige geweld en de plunderingen, die de bevoorradingsketens
in Zuid-Afrika hebben getroffen, gevolgen zullen hebben voor de voedselzekerheid in
Zuid-Afrika? Zo ja, denkt u dat dit aanleiding zal zijn tot meer geweld en onrust?
Zo nee, waarom niet?

Antwoord 4

Ja. Het recente geweld en de plunderingen hebben invloed op de diverse aanvoerroutes
van voedsel, medicijnen en andere goederen naar afzetgebieden. Dit leidde in de provincie
KwaZulu Natal tot lange rijen voor supermarkten en benzinestations. Tot dusver zijn
er geen meldingen dat dit tot nieuw geweld en onrust heeft geleid. Er zijn veel initiatieven,
privaat en publiek, op touw gezet om getroffen burgers van levensmiddelen te voorzien.
De regering heeft 25.000 legertroepen ingezet, o.a. om kritieke infrastructuur, voedselmagazijnen
en aanvoerroutes te beschermen. Dit heeft ertoe geleid dat de situatie geleidelijk
weer terugkeert naar normaal.

Vraag 5

Bent u op de hoogte van de aanval op 113 netwerktorens2 en het in brand steken van een waterzuiveringsinstallatie in Pietermaritzburg3 door «demonstranten»?

Antwoord 5

Ja. Ik heb de berichten hierover in de media gelezen.

Vraag 6, 7

Deelt u de mening dat dergelijke aanvallen op belangrijke infrastructuur een verontrustend
teken kunnen zijn dat facties binnen Zuid-Afrika trachten het land te destabiliseren
om het onregeerbaar te maken? Zo ja, erkent u dat dit tot een burgeroorlog in Zuid-Afrika
kan leiden? Zo nee, hoe beziet u dan de aanvallen op infrastructuur?

Wat vindt u ervan dat zelfs de Zuid-Afrikaanse Minister van Politie heeft uitgesproken
dat mensen niet alleen plunderen omdat ze honger hebben, maar dat er een oorlog komt?4

Antwoord 6, 7

Elke vorm van bewuste aanvallen door geweldplegers op kritieke publieke infrastructuur
is zorgelijk, zo ook in Zuid-Afrika. Mede door de inzet van het leger, heeft de regering
het geweld, dat zich concentreerde in twee provincies, een halt toe kunnen roepen
en is de orde inmiddels hersteld. De verklaring van president Ramaphosa alles in werking
te stellen om de vrede te handhaven en de verantwoordelijken te identificeren en te
vervolgen is een goed teken. Ook gaf hij aan dat er een evaluatie zal plaatsvinden
om te voorkomen dat dit opnieuw kan gebeuren.

Vraag 8

Wat vindt u ervan dat de politie het geweld niet in bedwang kan houden, dat het leger
is ingezet, en dat georganiseerde, gewapende groepen burgers gedwongen zijn hun gemeenschappen
te beschermen tegen geweld en plundering?

Antwoord 8

Nadat de politie onvoldoende in staat bleek de orde te handhaven in de verschillende
gebieden waar de onrust plaatsvond, heeft de regering de hulp van het leger ingeroepen.
Ik heb ook uit de media vernomen dat groepen burgers zich hebben verenigd om hun buurten
en winkelcentra te beveiligen. Zoals opgetekend in de verklaring[5] van de vertegenwoordigingen
van de Europese Unie en EU-lidstaten in Zuid-Afrika, steunt Nederland de Zuid-Afrikaanse
regering in het nemen van maatregelen om de vrede en de rechtsstaat te herstellen.

Vraag 9

Bent u op de hoogte van «reports of tribal attacks pitting blacks against Indians
in suburbs in the province [Kwazulu Natal]»?5

Antwoord 9

Ja.

Vraag 10, 11

Welke stappen bent u bereid te ondernemen om de veiligheid van minderheden in Zuid-Afrika
te waarborgen?

Welke instrumenten heeft Nederland tot zijn beschikking om de veiligheid van minderheidsgroepen
in Zuid-Afrika te waarborgen?

Antwoord 10, 11

De veiligheid van minderheden is de verantwoordelijkheid van de Zuid-Afrikaanse regering.
Zuid-Afrika is een democratische rechtsstaat, met een vocaal maatschappelijk middenveld
en als lid van de Verenigde Naties, gehouden aan internationale verklaringen en conventies
inzake de bescherming van mensenrechten. Zo ook de rechten en veiligheid van minderheden.
Artikel 27 van het Verdrag inzake Burgerrechten en Politieke Rechten roept staten
op de rechten van etnische, religieuze en linguïstische minderheden te respecteren.

De internationale gemeenschap werkt nauw samen met Zuid-Afrika in multilateraal (bijvoorbeeld
in de Mensenrechtenraad) en bilateraal verband op het terrein van mensenrechten. Nederland
heeft ook een bilaterale mensenrechtendialoog met Zuid-Afrika, waar verschillende
elementen van de brede mensenrechtenagenda besproken worden.

Vraag 12

Deelt u de mening dat minderheden in Zuid-Afrika het grootste risico lopen het eerste
doelwit te worden als het geweld zich uitbreidt en escaleert? Zo ja, welke minderheidsgroepen
denkt u dat het grootste risico lopen? Zo nee, waarom niet?

Antwoord 12

In een televisietoespraak op 12 juli jl. noemde president Ramaphosa het recente geweld
en de plunderingen een doelbewuste, gecoördineerde en goed geplande aanval op de Zuid-Afrikaanse
democratie. De chaos werd ook gebruikt om kritieke onderdelen van de Zuid-Afrikaanse
economie en dienstverlening aan te vallen. De plunderingen en geweld waren met name
gericht op winkels en andere eigendommen, waarbij de eigenaren, waaronder de staat,
en werknemers de grootste schade hebben ondervonden. De orde is inmiddels hersteld.