Brief regering : Uitkomsten verkenning AI-faciliteit in Nederland

Nr. 1330
BRIEF VAN DE MINISTERS VAN ECONOMISCHE ZAKEN EN VAN ONDERWIJS, CULTUUR EN WETENSCHAP
EN VAN DE STAATSSECRETARIS VAN BINNENLANDSE ZAKEN EN KONINKRIJKSRELATIES

Aan de Voorzitter van de Tweede Kamer der Staten-Generaal

Den Haag, 18 april 2025

Op 4 juni 2024 is uw Kamer door het voormalige kabinet geïnformeerd over de verkenning
naar mogelijkheden voor een AI-faciliteit (Kamerstuk 26 643, nr. 1180).1 In het Wetgevingsoverleg Digitalisering van 11 november 2024 en het Commissiedebat
Digitale infrastructuur en economie van 17 december 2024 heb ik toegezegd om uw Kamer
in het eerste kwartaal van 2025 te informeren over de plannen en financiering van
een AI-faciliteit in Nederland. Tijdens het debat met de Commissie Digitale Zaken
over «Opkomende en toekomstige technologieën» van 30 januari 2025 heeft ook de Staatssecretaris
Digitalisering en Koninkrijksrelaties toegezegd de Kamer op korte termijn te infomeren
over de AI-faciliteit. Met deze brief geef ik, mede namens de Staatssecretaris Digitalisering
en Koninkrijksrelaties en de Minister van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap, invulling
aan deze toezegging. Ik bied met deze brief tevens de meta-analyse aan die het onderzoeksbureau
Dialogic heeft verricht in opdracht van het Rijk ten behoeve van een verkenning naar
het versterken van het Nederlandse AI-ecosysteem door het vergroten van de toegang
tot rekenkracht en expertise.

Context

AI is volgens de Wetenschappelijke Raad voor het Regeringsbeleid (WRR) de nieuwe systeemtechnologie
die naar verwachting grote effecten op de maatschappij en de economie gaat hebben.
Tegelijkertijd versnelt de ontwikkeling van AI, en vinden belangrijke innovaties voornamelijk
buiten Nederland en de Europese Unie (EU) plaats. Met name op het gebied van geavanceerde
AI-modellen (foundation models/deep learning), wordt in de Verenigde Staten vooral vanuit de private sector, maar met indirecte
steun van de overheid, fors geïnvesteerd in de essentiële bouwstenen van AI: rekenkracht,
data en talent. In China is er een sterke wisselwerking tussen overheid en bedrijfsleven,
waarbij zowel door de staat aangestuurde als private investeringen bijdragen aan de
opbouw van AI-infrastructuur en modelontwikkeling.

De snelle opkomst van (generatieve) AI, de afhankelijkheid van rekenkracht, de impact
daarvan op de maatschappij en de economie en de geopolitieke ontwikkelingen maken
een reactie van overheden noodzakelijk om de AI-gedreven transformatie bij te kunnen
houden en bij te kunnen sturen.

Nederland heeft een sterk AI-ecosysteem en Nederlands AI-onderzoek is van hoge kwaliteit,
maar meedoen met de ontwikkeling van geavanceerde AI-modellen en toepassingen, de
adoptie van AI en toegang tot rekenkracht en hoogwaardige kennis en data zijn aandachtspunten,
die onder andere in het rapport van Mario Draghi over de toekomst van het concurrentievermogen
van de EU benoemd worden. De huidige nationale rekenfaciliteiten voor onderzoek en
innovatie van SURF (Snellius) zijn niet geschikt voor het ontwikkelen van zeer grootschalige,
geavanceerde AI-modellen.

Begin 2024 lanceerde de Europese Commissie het AI-innovatiepakket met daarin onder
andere het bevorderen van een netwerk van zogenaamde AI-fabrieken in lidstaten via
calls vanuit de European High Performance Computing Joint Undertaking (EuroHPC JU).2

Een AI-faciliteit (of AI-fabriek) is een one-stop-shop voor bedrijven, onderzoekers
en overheden voor het ontwikkelen en testen van geavanceerde en betrouwbare AI-modellen
en innovatieve toepassingen in de pre-commerciële fase door het combineren van AI-(supercomputer)rekenkracht,
opslag van data en een kenniscentrum.

Europa kan alleen concurreren op het mondiale AI-speelveld door voldoende schaal en
samenhang binnen de lidstaten te creëren. Als Nederland op het gebied van betrouwbare
AI wil blijven meedoen met de koplopers in Europa, dan is het van belang dat een AI-faciliteit
voor Nederland beschikbaar komt. Daarom wordt gewerkt aan de voorbereiding van de
realisatie van een AI-faciliteit in Nederland, ingebed in het Europese netwerk van
AI-faciliteiten van EuroHPC. Een consortium bestaande uit SURF (penvoerder), de AI
Coalitie voor Nederland (AIC4NL), TNO en Samenwerking Noord, werkt samen met de Ministeries
EZ, BZK en OCW en andere stakeholders aan een plan daarvoor. Dit initiatief versterkt
het Nederlandse AI-ecosysteem en vergroot de kennis over, en toepassing van AI in
het bedrijfsleven, de wetenschap, het onderwijs en de overheid, en draagt bij aan
de toekomstige concurrentiepositie van Nederland en Europa. Dit sluit aan op de breed
ondersteunde motie van de leden Kathmann, Vermeer en Koekkoek, waarin wordt uitgesproken
dat Nederland een AI-faciliteit moet opzetten.3

Uitkomsten verkenning AI-faciliteit in Nederland

De keuze om in te zetten op een realisatie van een AI-faciliteit in Nederland is onderbouwd
met een verkenning van EZ, BZK en OCW. Het onderzoeksbureau Dialogic heeft daarvoor
een meta-analyse verricht voor deze verkenning.

In de verkenning worden drie beleidsopties uitgewerkt die gaan over de vraag hoe Nederland
het beste de toegang tot rekenkracht en daarmee het versterken van het AI-ecosysteem
kan vormgeven:

Optie 1) Bestaande middelen en instrumenten gebruiken, vooral wat nu in de markt of
in andere Europese landen voorhanden is. Indien er in Nederland geen publieke investeringen
worden gedaan in AI-rekenkracht en talent, worden er geen additionele hoogwaardige
expertise en capaciteiten opgebouwd voor de ontwikkeling van geavanceerde AI-modellen
door met name innovatief mkb en de wetenschap, en daarmee blijven we afhankelijk van
AI-ontwikkelingen buiten Nederland.

Optie 2) Meer investeren in deelname van Nederland in plannen voor AI-faciliteiten
in andere lidstaten: het voornaamste voordeel is de intensivering van Europese samenwerking
en meeliften op het aanbod van een AI-faciliteit in een ander lidstaat voor Nederlandse
gebruikers. Het grootste nadeel is een minder sterk vliegwieleffect voor het Nederlandse
AI-ecosysteem door het fysiek ontbreken van (nabijheid bij) een AI-supercomputer en
dataopslag in Nederland, als die in een ander land zou staan.

Optie 3) Een AI-faciliteit realiseren in Nederland, waarvan voordelen en randvoorwaarden
hieronder worden toegelicht.

Het kabinet zet momenteel in op optie 3: een AI-faciliteit realiseren in Nederland,
waarbij de Nederlandse AI-faciliteit onderdeel wordt van het Europese netwerk van
AI-faciliteiten van EuroHPC. Daarnaast behoren optie 1 en 2 ook nog steeds tot de
mogelijkheden voor de vormgeving van de versterking van het AI-ecosysteem.

Randvoorwaarden bij optie 3 zijn financiële dekking, de beschikbaarheid van stroom
op een krap energienet, en het ontwerp van een publiek-private bestuursstructuur van
een toekomstige AI-faciliteit. Deze randvoorwaarden worden meegenomen in de uitwerking
van het voorstel voor een AI-faciliteit in Nederland.

Waarom investeren in een AI-faciliteit?

Uit de verkenning blijkt dat de realisatie van een AI-faciliteit het Nederlandse bedrijfsleven
en de wetenschap toegang biedt tot een krachtige rekenfaciliteit, kennis en vaardigheden
die noodzakelijk zijn voor onderzoek en innovatie. Bedrijven kunnen daarmee nieuwe
AI-producten en diensten ontwikkelen, met name in gebieden waar Nederland al sterk
in is, zoals: biotechnologie (plantveredeling, medicijnen), medische toepassingen
en diagnostiek, voeding, nieuwe materialen, financiële technologie of de maak- en
hightech industrie. De AI-faciliteit creëert economische kansen voor verschillende
sectoren. Een AI-faciliteit helpt het aantrekken, opleiden en behouden van AI-(onderzoeks-)talent
voor banen van de toekomst en voorziet in de grote vraag naar vaardig personeel bij
bedrijven en overheden. We kunnen doorbouwen op een excellente AI-kennisinfrastructuur
(hogeronderwijsinstellingen, umc’s, en publieke onderzoeksinstellingen). Dit versterkt
de concurrentiepositie van Nederlandse bedrijven, zowel binnen Europa als internationaal.

In een rapport van McKinsey & Company uit juni 2023 wordt geschat dat met generatieve
AI jaarlijks tussen 2,6 en 4,4 biljoen dollar kan worden toegevoegd aan de wereldeconomie
door de arbeidsproductiviteit te verhogen. De AI-faciliteit kan worden gezien als
infrastructuur die eraan bijdraagt om hier ook in Nederland van te profiteren. Een
AI-faciliteit creëert economische kansen door verschillende sectoren en bedrijven
de mogelijkheid te geven geavanceerde AI te ontwikkelen.

Door zelf geavanceerde AI en kennis te ontwikkelen, zijn Nederland en Europa beter
toegerust om grote modellen van Amerikaanse technologiebedrijven te doorgronden en
kan men terugvallen op eigen technologie als die toegang op termijn niet meer mogelijk
of wenselijk is. Uit het Draghi-rapport blijkt dat 73% van de foundation models afkomstig is uit de Verenigde Staten.4 Nederland zou zich kunnen focussen op specifieke toepassingen en specialistische
AI-modellen. Dit draagt ook bij aan de ontwikkeling van een meer volwassen markt voor
AI-cloudoplossingen afkomstig van Nederlandse en Europese bedrijven, en daarmee aan
open strategische autonomie.

Voor wetenschappers en kennisinstellingen biedt de AI-faciliteit de mogelijkheid om
complexe onderzoeksprojecten sneller en efficiënter uit te voeren, maar daarnaast
ook nieuwe onderzoekslijnen te starten en nieuwe kennis en technologie te ontwikkelen.
De toepassing van AI kan grote impact hebben op de wijze van wetenschapsbeoefening.
Vanuit de onderzoekswereld leeft een sterke behoefte aan meer rekenkracht. Toegang
tot hoogwaardige HPC-infrastructuur stelt onderzoekers in staat om grensverleggend
fundamenteel en toegepast onderzoek te doen op gebieden zoals klimaatmodellering,
nieuwe materialen en gewassen, medische diagnostiek en kwantum computing. Een AI-faciliteit
maakt het mogelijk dat AI-(onderzoeks-)talent en de meerjarige PPS-programma’s van
het Groeifonds, zoals AiNed en HealthRI, straks ook toegang tot rekenkracht hebben
om te experimenteren en te innoveren. Toegang tot een AI-faciliteit is noodzakelijk
voor het vasthouden van de sterke internationale wetenschappelijke positie van Nederland
op AI en maakt Nederland een aantrekkelijke plek voor het opleiden, aantrekken en
behouden van talent, met hoogwaardige kennis die op termijn beschikbaar komt voor
de arbeidsmarkt.

De AI-faciliteit draagt bij aan versterking van het hele Nederlandse AI-ecosysteem
met de AI Coalitie voor Nederland (AIC4NL), zeven regionale AI-hubs en het PPS-programma
ROBUST met rond de 30 AI-labs (Universiteit van Amsterdam, NWO). De wetenschap zelf
draagt bij aan de betrouwbare ontwikkeling van de technologie, het valideren van (verantwoorde)
toepassingen, het inbedden van AI in onderzoek zelf en baanbrekend onderzoek dankzij
AI.

Voor de overheid biedt de AI-faciliteit kansen om AI-toepassingen te ontwikkelen die
bijdragen aan publieke doelstellingen, zoals verbeteren en het personaliseren van
de dienstverlening aan burgers en bedrijven. De overheid bezit en verwerkt immers
grote hoeveelheden gegevens van burgers. En met AI kunnen deze data worden geanalyseerd
om individuele behoeften beter te begrijpen en om gerichte op maatgemaakte oplossingen
aan te bieden. Een andere doelstelling is, het vereenvoudigen van de communicatie
tussen burgers en overheid, denk bijvoorbeeld aan AI-gebaseerde chatbots en virtuele
assistenten. Een derde doelstelling die genoemd kan worden is het vergroten van de
veiligheid en het optimaliseren van overheidsprocessen. AI kan de efficiëntie van
overheidsinstanties vergroten door taken te automatiseren waardoor processen sneller
worden afgehandeld, wat leidt tot kostenbesparing en betere toewijzing van middelen.
Met andere woorden, door AI in te zetten in de publieke dienstverlening kan de overheid
niet alleen efficiënter worden, maar kan de overheid ook een meer mensgerichte en
inclusieve benadering ontwikkelen die burgers ondernemers centraal stelt. Het laatste,
maar niet het onbelangrijkste, is dat de AI-faciliteit bijdraagt aan open strategische
autonomie op het gebied van AI-infrastructuur voor de overheid.

Binnen de AI-faciliteit kunnen initiatieven voor verantwoorde en transparante AI-ontwikkeling
worden gestimuleerd. Dit omvat het ontwikkelen en testen van AI-modellen, die voldoen
aan (Europese) ethische standaarden die uitlegbaar en begrijpelijk zijn voor gebruikers.
Dit gebeurt nu bijvoorbeeld met het al lopende GPT-NL project om te komen tot een
open en transparant AI-taalmodel. Door transparante en verantwoorde AI te bevorderen,
kan de AI-faciliteit het vertrouwen in AI vergroten en bijdragen aan een ethisch verantwoorde
inzet van AI in de samenleving. Het versterken van het vertrouwen in AI is belangrijk
voor adoptie door bedrijven, burgers en overheden en daarmee voor productiviteitsgroei.

Vervolgstappen voor financiering en besluitvorming AI-faciliteit in Nederland

Vanuit EuroHPC is Europese cofinanciering beschikbaar voor AI-faciliteiten middels
een call. Deze call sluit eind 2025, met kans op uitputting van beschikbare middelen
richting sluiting van de call. In het eerste beoordelingsmoment zijn zeven Europese
AI-fabrieken gehonoreerd. Het tweede beoordelingsmoment was begin maart 2025, daaruit
zijn zes nieuwe voorstellen gehonoreerd. Om de window of opportunity niet te missen is het kabinet samen met de Nederlandse stakeholders voornemens om
voor het derde beoordelingsmoment, die 30 juni sluit, een voorstel in te dienen voor
een AI-faciliteit in Nederland, op voorwaarde dat de nationale financiering is geregeld.
Momenteel werkt een consortium bestaande uit SURF, de AI Coalitie voor Nederland (AIC4NL),
TNO en Samenwerking Noord, samen met andere betrokken stakeholders aan een voorstel
voor een AI-faciliteit in Nederland. Hierin wordt nauw samengewerkt met de drie betrokken
departementen: EZ, BZK en OCW. Om invulling te geven aan de aangenomen motie van lid
Vermeer5, wordt in dit proces rekening gehouden met de neveneffecten van een AI-faciliteit
op het landschap, het energiesysteem, het watergebruik en de benutting van restwarmte.

Om het benodigde bedrag te realiseren, wordt voor het investeringsdeel waarop het
Rijk zich richt, naast de EuroHPC cofinanciering gekeken naar meerdere financieringsbronnen.
Er is op dit moment geen budget op de departementale begrotingen voor een AI-faciliteit.
Er wordt onderzocht of er ruimte beschikbaar kan worden gemaakt binnen de begroting
van departementen, waaronder EZ. Herprioritering binnen de begroting van in ieder
geval OCW is echter niet mogelijk. Ook wordt Groningen als locatie en als mogelijke
medefinancier (in het kader van Nij Begun) meegenomen in het voorstel van het indienend
consortium, vanwege beschikbare energie, ruimte en een innovatief ecosysteem voor
AI-onderzoek en innovatie. In Groningen is het bestuurlijke proces gestart om te onderzoeken
of de AI-faciliteit voldoende meerwaarde oplevert voor de regio en of hiervoor cofinancieringsmiddelen
beschikbaar worden gesteld, mits het Rijk zelf ook bijdraagt.

DeepSeek

In het Commissiedebat opkomende en toekomstige technologieën van 30 januari heeft
Staatssecretaris Digitalisering en Koninkrijksrelaties toegezegd uw Kamer te informeren
over de uitkomsten van de gesprekken met mij over de implicaties van technologieën
zoals DeepSeek naar aanleiding van de vraag van het lid Krul (CDA) hoe DeepSeek zich
verhoudt tot de AI-faciliteit.

Op 3 februari 2025 riep de Autoriteit Persoonsgegevens op om terughoudend te zijn
met het gebruik van de app6. De verwachting is dat de informatie van de gebruiker opgeslagen wordt door de Chinese
overheid. Twee dagen later heeft de Staatssecretaris Digitalisering en Koninkrijksrelaties
DeepSeek verboden voor het gebruik door ambtenaren omdat het gaat om een app afkomstig
uit een land met een offensief cyberprogramma tegen Nederlandse belangen.

Ondanks de zorgen laat de ontwikkeling van DeepSeek zien dat het AI-landschap volop
in beweging is en de ontwikkelingen op het gebied van AI en hardware snel gaan, wat
kansen biedt voor nieuwe spelers en innovatieve doorbraken. DeepSeek heeft stappen
gezet in het vergroten van algoritmische efficiëntie door het gebruik van innovatieve
modellen en heeft aangetoond dat niet enkel snellere chips nodig zijn om algoritmische
efficiëntie te vergroten. Dit kan een mogelijk relevante ontwikkeling zijn voor AI-ontwikkelingen
in Europa, en relevante inzichten zullen dan ook worden meegenomen in de verdere uitwerking
van de AI-faciliteit.

Tot slot

De snelle ontwikkelingen omtrent AI bieden enorme kansen voor Nederland. Een AI-faciliteit
kan een cruciale rol spelen door bedrijven, kennisinstellingen en overheden samen
te brengen, investeringen te stimuleren, kennis te ontwikkelen en te delen, AI-talent
aan te trekken, en verantwoorde AI-toepassingen te stimuleren en te benutten. Nederland
heeft al een sterke basis met bestaande publiek-private AI-initiatieven en een sterke
ICT-infrastructuur voor onderzoek en onderwijs van SURF. Dit initiatief biedt een
kans om een impuls te geven aan onze digitale open strategische autonomie.

Om invulling te geven aan de aangenomen motie van leden Kathmann, Vermeer en Koekkoek7, zal ik uw Kamer per kwartaal informeren over de voortgang en financieringsmogelijkheden.

De Minister van Economische Zaken,
D.S. Beljaarts

De Minister van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap,
E.E.W. Bruins

De Staatssecretaris van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties,
F.Z. Szabó