Brief regering : Visie op preventie en ondersteuning bij onbedoelde zwangerschappen

Nr. 234
BRIEF VAN DE STAATSSECRETARIS EN DE MINISTER VAN VOLKSGEZONDHEID, WELZIJN EN SPORT

Aan de Voorzitter van de Tweede Kamer der Staten-Generaal

Den Haag, 8 juli 2022

Het huidige kabinet heeft als doelstelling om het aantal ongewenste en onbedoelde
zwangerschappen en (herhaalde) abortussen te verminderen. En te zorgen voor een integrale
benadering voor zwangerschap, abortuszorg en geboorte. Met deze brief informeren wij
uw Kamer over de visie op preventie en ondersteuning bij onbedoelde zwangerschappen
en de reductie van het aantal (herhaalde) abortussen in Nederland. De gezondheid van
vrouw en kind én de autonomie (keuzevrijheid) van de vrouw zijn hierbij leidend. De
Staatssecretaris is verantwoordelijk voor de aanpak onbedoelde zwangerschappen en
het actieprogramma Kansrijke Start, de Minister van VWS is verantwoordelijk voor het
beleid ten aanzien van medische ethiek en abortus en daarmee nauw betrokken bij de
in deze brief beschreven aanpak. Wij sturen deze brief dan ook vanuit onze gedeelde
verantwoordelijkheid.

1 op de 5 zwangerschappen in Nederland blijkt onbedoeld en het lukt nog niet goed
genoeg om het aantal herhaalde abortussen omlaag te brengen. Het noodgedwongen moeten
komen tot een besluit over een onbedoelde zwangerschap is voor de betrokkenen stressvol,
verdrietig en belastend. Het voornaamste doel van de in deze brief gepresenteerde
aanpak is dan ook dat überhaupt wordt voorkomen dat een onbedoelde zwangerschap ontstaat.
En dat er goede, laagdrempelige informatie en keuzehulp beschikbaar is èn ondersteuning
om verder te leven met de uitkomst van een keuzetraject, ongeacht het genomen besluit.

Veldpartijen zullen nauw worden betrokken bij de aanpak en de nadere uitwerking hiervan.
Hun inbreng is cruciaal en het is belangrijk dat de aanpak door hen gedragen en ondersteund
wordt. Dit proces vraagt tijd en aandacht. Na de zomer zullen wij met een breed gedragen
collectief van veldpartijen de uitgewerkte plannen presenteren.

Ondertussen wordt er uiteraard een vervolg gegeven aan de activiteiten die sinds 2018
vanuit het Zevenpuntenplan onbedoelde zwangerschappen vanuit het Ministerie van VWS
lopen.

Binnen dit Zevenpuntenplan werkt een brede coalitie van veldpartijen1 aan het voorkomen van, en bieden van ondersteuning bij een onbedoelde zwangerschap.

Vier pijlers voor preventie en ondersteuning bij onbedoelde zwangerschap

Een onbedoelde of ongewenste zwangerschap kan iedereen treffen, niet uitsluitend personen
in een kwetsbare situatie. Maar personen in een kwetsbare situatie lopen wel meer
risico op schadelijke of vervelende gevolgen van een onbedoelde zwangerschap. Als
je het al moeilijk hebt, kan het zijn dat je situatie verslechtert als je bovenop
bestaande problemen te maken krijgt met een onbedoelde zwangerschap. En iemand zonder
actuele problemen kan deze als gevolg van een onbedoelde zwangerschap wel ontwikkelen.

De aanpak ter preventie en ondersteuning bij onbedoelde zwangerschap zal worden ingericht
aan de hand van vier pijlers. De eerste drie pijlers zijn min of meer chronologische
fases, hoewel een vrouw in haar leven deze fases meerdere keren kan doorlopen. De
eerste pijler betreft de fase dat er nog geen sprake is van conceptie. In deze pijler
staat voorlichting, educatie en anticonceptie centraal; voor zowel vrouwen/meiden
als mannen/jongens. De voorlichting richt zich op een breed publiek: zij met en zij
zonder actuele problemen of kwetsbaarheden. De tweede pijler richt zich op een ieder
die een besluit moe(s)t nemen over een onbedoelde zwangerschap. De derde pijler richt
zich op hen die besluiten de zwangerschap uit te dragen, zich in een kwetsbare positie
bevinden en extra ondersteuning kunnen gebruiken tijdens de eerste 1.000 dagen. In
de vierde pijler wordt onderzoek en monitoring gepositioneerd.

1. Voorkomen van een onbedoelde zwangerschap

Collectieve preventie: relationele en seksuele voorlichting en educatie en gratis
en toegankelijke anticonceptie voor personen in een kwetsbare situatie gericht op
alle leeftijdsgroepen

2. Zwanger, uitgerekend nu?!

Ondersteuning bij onbedoelde zwangerschap: informatiepunt, keuzehulp en nazorg.

3. Hulp en ondersteuning voor aanstaande ouders: een Kansrijke Start

Integrale hulp bij zwangerschap, geboorte en tijdens de eerste 1.000 dagen

4. Onderzoek en monitoring

Pijler 1: Voorkomen van een onbedoelde zwangerschap

Collectieve preventie: relationele en seksuele voorlichting en gratis en toegankelijke
anticonceptie voor personen in een kwetsbare situatie (gericht op alle leeftijdsgroepen)

Relationele en seksuele voorlichting

Speciale aandacht binnen deze pijler zal uitgaan naar collectieve preventie voor personen
in een meer kwetsbare situatie. We bieden jongeren, jongvolwassenen evenals vrouwen
in een kwetsbare situatie seksuele voorlichting aan met aandacht voor veilige seks,
wederzijdse instemming en de gevolgen en mogelijkheden bij (ongewenste en onbedoelde)
zwangerschappen. In de activiteiten voor en met hen worden sleutelfiguren betrokken.
Met als doel te komen tot een werkwijze om onderwerpen passend en kloppend aan de
kaak te stellen, ook binnen groepen waarbij deze onderwerpen moeilijk bespreekbaar
en met taboes omwonden zijn.

De stimuleringsregeling Relaties en Seksualiteit van de Gezonde school loopt en krijgt
een vervolg. Binnen dit programma worden scholen ondersteund bij het geven van voorlichtingen
aan jongeren over seksualiteit, relaties, intimiteit, wensen en grenzen en het voorkomen
van onbedoelde zwangerschap en soa’s.

Met preventieve activiteiten, gericht op een brede doelgroep, stimuleert het kabinet
een ieder die het betreft bewust na te denken over het al dan niet bestaan van een
actuele kinderwens. En moedigen wij hen aan te zorgen voor passende voorzorgsmaatregelen,
indien nodig met goede ondersteuning, mocht er van een actuele kinderwens geen sprake
zijn. Hiertoe dient informatie over verschillende vormen van anticonceptie, hun werking,
gebruik en eventuele bijwerkingen, breder beschikbaar te zijn. Maar ook een breder
maatschappelijk gesprek is nodig: over regie op de kinderwens, het tegengaan van onbedoelde
zwangerschappen en het verminderen van het aantal (herhaalde) abortussen.

Gratis en toegankelijke anticonceptie voor personen in een kwetsbare situatie

In het coalitieakkoord is aangekondigd dat het kabinet anticonceptie voor mensen in
een kwetsbare situatie gratis en toegankelijk beschikbaar wil stellen. Het kabinet
wil mensen helpen bij wie het, door de specifieke omstandigheden waarin zij leven,
niet lukt om zelfstandig te zorgen voor anticonceptie om daarmee een onbedoelde zwangerschap
te voorkomen, terwijl dit wel de uitdrukkelijke wens van de persoon in kwestie is.
Dit kan het gevolg zijn van een gebrek aan financiële middelen om de anticonceptie
te bekostigen, een gebrek aan gezondheidsvaardigheden en juiste kennis om de anticonceptie
voor zichzelf te bewerkstellingen en/of (juist) te gebruiken, een situatie waarin
de toegang tot anticonceptie door derden wordt afgesneden, een onderschatting van
de risico’s op een (onbedoelde) zwangerschap of een combinatie van deze factoren.

Preconceptie zorg: link met Kansrijke Start

Hulp en ondersteuning kan al van belang zijn vóórdat er sprake is van een zwangerschap,
namelijk bij gezond zwanger worden. Het gesprek over bewust kiezen voor een zwangerschap
en gezond zwanger worden vindt nu al veelvuldig plaats binnen het programma Nu Niet
Zwanger. Een open en eerlijk gesprek over deze onderwerpen is nodig om onbedoelde
zwangerschappen zoveel mogelijk te voorkomen.

Pijler 2: Zwanger, uitgerekend nu?!

Ondersteuning bij onbedoelde zwangerschap: informatiepunt, keuzehulp en nazorg

Goede, laagdrempelige informatievoorziening en keuzehulp

Ook bij effectieve preventieve maatregelen zullen onbedoelde zwangerschappen blijven
voorkomen, als onderdeel van het leven. Voor hen die dit overkomt is makkelijk bereikbare,
goed vindbare en laagdrempelige informatie en hulp essentieel. Vanuit het oogpunt
van autonomie en keuzevrijheid is het van groot belang dat alle keuzes, mogelijkheden
en overwegingen duidelijk zijn voor een zwangere vrouw en de haren: zowel omtrent
het afbreken van de zwangerschap als het uitdragen van de zwangerschap en de ondersteuning
en zorg die daarbij geboden kan worden.

Momenteel is er een Landelijk Informatiepunt onbedoelde zwangerschap en keuzehulp
beschikbaar. Aan de bekendheid hiervan ontbreekt het nu zowel bij personen die hier
baat bij kunnen hebben als bij de zorgverleners die met hen in contact staan. Het
kan en mag niet zo zijn dat informatie of keuzehulp niet tijdig wordt gevonden, terwijl
dit wel helpend zou zijn geweest. We willen de bekendheid daarom op korte termijn
vergroten. Samen met Fiom, die het informatiepunt beheert, wordt gewerkt aan de communicatiestrategie
voor de langere termijn, waarbij de eerste acties na de zomer zullen worden ondernomen.
Hierbij wordt gedacht aan gerichte promotie op plekken waar onbedoeld zwangere vrouwen
en de haren komen, bijvoorbeeld in huisartsenpraktijken. En aan het publiceren van
ervaringsverhalen om het onderwerp en daarmee de beschikbare informatie en hulp onder
de aandacht te brengen.

Nazorg na een onbedoelde zwangerschap

In het coalitieakkoord is afgesproken de nazorg na een onbedoelde zwangerschap te
verbeteren. De behoefte aan nazorg zal per persoon verschillen en is afhankelijk van
het genomen besluit. Een vrouw die koos om de zwangerschap af te breken heeft een
andere hulpvraag dan degene die koos voor het ouderschap, pleegzorg of afstand ter
adoptie.

Voor nazorg na een abortus ligt het uitbreiden van de opdracht aan de organisaties
die momenteel keuzehulp bieden voor de hand. De kennis en expertise om deze psychosociale
nazorg te bieden is bij hen reeds grotendeels aanwezig. Echter, ook gemeenten (in
het kader van de Wmo) en abortusklinieken (in het kader van de Wet afbreking zwangerschap)
hebben een rol en verantwoordelijkheid in het bieden van passende nazorg na een abortus.

Wanneer wordt gekozen voor het ouderschap zal voor een deel van de vrouwen en gezinnen
extra ondersteuning nodig zijn. In deze gevallen is aansluiting op ondersteuning vanuit
het Actieprogramma Kansrijke Start gewenst. Deze ondersteuning vindt zijn beslag in
pijler 3.

Pijler 3: Hulp en ondersteuning voor aanstaande ouders: een Kansrijke Start

Integrale hulp bij de eerste 1.000 dagen

Aanstaande ouders die te maken krijgen met een zwangerschap, bedoeld of onbedoeld,
gewenst of ongewenst, en de zwangerschap uitdragen moeten zich optimaal ondersteund
voelen doordat aan hen vanuit hun hulpbehoefte tijdig de juiste zorg, ondersteuning
en interventies worden aangeboden. Soms betekent dat intensieve hulp, maar ook een
klein steuntje in de rug tijdens de eerste 1.000 dagen kan al een wereld van verschil
maken. Te denken valt aan een bredere inzet van buddy’s: een vrijwilliger die de (aanstaande)
ouder(s) met een luisterend oor en/of praktische hulp bijstaat. Op dit moment wordt
er in 272 gemeenten in lokale coalities Kansrijke Start gewerkt aan het verbeteren
van de samenwerking tussen professionals in het medisch en sociaal domein. De ambitie
van dit kabinet is dat er in elke gemeente structureel een lokale Kansrijke Start-aanpak
komt (inclusief de inzet van interventies), zodat (aanstaande) ouders tijdig de juiste
zorg en ondersteuning ontvangen, aansluitend op hun hulpbehoefte. De keten van zorg-
en hulpverlening (formeel en informeel) tijdens de eerste 1.000 dagen moet voor de
(aanstaande) ouders zo sluitend mogelijk zijn, van ondersteuning bij een bewuste keuze
over kinderwens en het voorkomen van onbedoelde zwangerschappen, gezond zwanger worden
en een gezonde zwangerschap tot stevig en liefdevol ouderschap en hulp op andere levensdomeinen.
Hierbij is de zorg en hulp van professionals uit het medisch en sociaal domein belangrijk,
maar ook steun vanuit het informele netwerk. Als ouders zich gesteund voelen, worden
zij versterkt in hun ouderschap en zijn zij beter in staat om hun kind een goede start
te bieden. Bij deze goede start zijn tal van factoren van belang: huisvesting, onderwijs,
inkomen van de ouder(s), een steunend netwerk, enzovoort. Het is dan ook belangrijke
breed te kijken waar ondersteuning nodig is om dit vervolgens in samenspraak met de
ouder(s) te organiseren. In dit kader is ook de aanpak van armoede, schulden en geldzorgen
relevant. Het kabinet heeft het versterken van de bestaanszekerheid hoog op de agenda
staan en komt onder leiding van de Minister voor Armoedebeleid, Participatie en Pensioenen
met een ambitieuze aanpak op dit punt. Ook bij onbedoelde zwangerschappen en bij het
bevorderen van een kansrijke start voor ieder kind is het versterken van de bestaanszekerheid
een belangrijke bouwsteen.

Pijler 4: Onderzoek en monitoring

Uiteraard is en blijft het belangrijk om te monitoren of- en zo ja welk effect de
verschillende activiteiten hebben. De jaarlijkse RIVM monitor over onbedoelde zwangerschappen
en die van Kanrijke Start zullen per 2023 meer aan elkaar worden verbonden.

(Aanvullend) onderzoek is nodig om meer inzicht te krijgen in wat werkt, specifiek
voor doelgroepen in een meer kwetsbare positie. Via ZonMw worden tot 2025 vier verschillende
onderzoeksprojecten uitgevoerd, gericht op het voorkomen van onbedoelde zwangerschappen
bij hoog-risicogroepen2. De (tussentijdse) onderzoeksresultaten zullen, zoals uw Kamer door de Minister van
VWS op 2 juni jl. is toegezegd, worden verwerkt in de vervolgplannen, onder meer door
gerichte interventies voor deze specifieke groepen in te zetten.

Zoals aangekondigd in de brief aan uw Kamer van 14 maart jl.3 initiëren we aanvullend onderzoek. Het eerste onderzoek zal inzicht moeten bieden
in de omstandigheden die leiden tot een onbedoelde zwangerschap alsook in de omstandigheden
waaronder vrouwen besluiten tot een zwangerschapsafbreking. In het tweede onderzoek
willen we de ervaringen van vrouwen (en mannen) met de zorg en ondersteuning bij een
onbedoelde zwangerschap (inclusief een eventuele zwangerschapsafbreking) in kaart
brengen. Momenteel wordt verkend, samen met ZonMw, op welke wijze het aanvullend onderzoek
kan worden vormgegeven en uitgezet.

Vervolgproces

In het debat met de Eerste Kamer over het initiatiefwetsvoorstel tot wijziging van
de Wet afbreking zwangerschap in verband met het afschaffen van de verplichte beraadtermijn
heeft de Minister van VWS toegezegd om terug te komen op de nazorg voor vrouwen uit
het buitenland die in Nederland een abortus ondergaan. Wij zullen dit onderwerp met
veldpartijen bespreken en uw Kamer na de zomer nader informeren in de brief waarin
we de uitwerking van onze plannen presenteren.

In deze brief schetsten wij onze visie op hetgeen nodig is om goede ondersteuning
te bieden aan personen die te maken krijgen met een onbedoelde zwangerschap, ongeacht
de keuze die zij over deze zwangerschap maken.

We hebben toegelicht wat we zullen ondernemen om het aantal onbedoelde zwangerschappen
en (herhaalde) abortussen te doen verminderen. Met deze brief beschouwen we de motie
van het lid Bikker c.s. als afgedaan.4

Nu gaan we verder met de uitwerking van deze visie. Diverse veldpartijen5 worden bij deze uitwerking betrokken. Na de zomer zenden wij uw Kamer onze uitgewerkte
plannen.

De Staatssecretaris van Volksgezondheid, Welzijn en Sport,
M. van Ooijen

De Minister van Volksgezondheid, Welzijn en Sport,
E.J. Kuipers