75 jaar vrijheid: de Tweede Kamer van 1940 tot 1945
‘Den oorlog’ breekt uit
Het is vrijdag 10 mei 1940, één uur in de middag. Duitse troepen zijn net Nederland binnengevallen en de Tweede Kamer komt bijeen. Maar een normale vergadering is het niet. Van de honderd Kamerleden zijn er maar 38 aanwezig, veel te weinig voor een officiële bijeenkomst. Toch besluit Kamervoorzitter Joop van Schaik de vergadering door te laten gaan. ‘Wij staan voor de afschuwelijke werkelijkheid van den oorlog,’ stelt hij vast. Hij spreekt zich fel uit tegen de inval. Van Schaik schort de werkzaamheden van de Tweede Kamer voor onbepaalde tijd op; hij weet dat een democratie en onderdrukking niet samengaan. De Kamerleden weten niet hoe lang het zal duren voor ze weer samenkomen.
Kamerleden tijdens de bezetting
De Nederlandse regering vertrok in mei 1940 naar Londen. Maar wat gebeurde er tijdens de bezetting van Nederland met de leden van de Tweede Kamer? Formeel bleef de Kamer bestaan, maar dat was alleen in naam. Het was voor de Kamerleden onmogelijk om te vergaderen en ging tegen hun principes in. Veel Kamerleden werden gevangen gezet in gijzelaarskampen of strafkampen. Zo zat SDAP-voorman Willem Drees, de latere minister-president, niet alleen een jaar vast in het Duitse concentratiekamp Buchenwald, maar ook korte tijd in het gijzelaarskamp Sint-Michielsgestel. Al tijdens de bezetting dachten veel politici na over hoe de Tweede Kamer na de oorlog vernieuwd zou kunnen worden.
Joodse Kamerleden
Sommige Kamerleden verzetten zich actief tegen de bezetter. Jan Schouten, fractievoorzitter van de ARP, was bijvoorbeeld een van de oprichters van de verzetskrant Trouw. Hij overleefde maar net het beruchte concentratiekamp Mauthausen. Verschillende Kamerleden werden tijdens de bezetting vanwege hun joodse afkomst vermoord. Zo ook Alida de Jong, die als lid van de SDAP en vakbondsbestuurder opkwam voor de belangen van vrouwen in de kledingindustrie. Op 9 juli 1943 stierf zij in het vernietigingskamp Sobibor.
Het Binnenhof bezet
Eeuwenlang was het Binnenhof het centrum van de Nederlandse politiek en het hart van onze democratie. Niet verwonderlijk, dus, dat de bezetter precies deze plaats gebruikte om te laten zien wie nu de macht had. Veertien dagen na de capitulatie werd de nieuwe Rijkscommissaris van Nederland, Arthur Seyss-Inquart, met veel vertoon in de Ridderzaal beëdigd. Tijdens de bezettingsjaren stond het Binnenhof met regelmaat vol militairen. Er waren troepeninspecties, installaties van nieuwe soldaten, en er werden honderden onderscheidingen uitgereikt.
De Sicherheitsdienst
Ook de geheime dienst van de bezetter, de Sicherheitsdienst (SD), had aan het Binnenhof kantoren. Daar vonden hardhandige verhoren plaats, soms met fatale gevolgen. Zo stierf in januari 1941 de verzetsman Sjaak Boezeman, nadat hij een hele nacht in een kamer van Binnenhof nummer 7 was mishandeld. De verzetsman Gerrit Kastein wierp zichzelf twee jaar later uit een raam van hetzelfde gebouw, omdat hij op het punt stond gemarteld te worden. Hij overleed een paar uur later aan zijn verwondingen.
Bevrijd! De Tweede Kamer weer bijeen
Op 5 mei 1945 kwam een einde aan de bezetting van Nederland. Nederlanders waren weer vrij om zichzelf te besturen. Maar over de rol van de Tweede Kamer was veel discussie . Hadden de Kamerleden zoveel jaar na hun verkiezing nog wel een mandaat? En hoe zat het met de Kamerleden die gestorven waren; wie moest hen vervangen? De discussie duurde maanden. Uiteindelijk besloot de regering in augustus 1945 dat de vooroorlogse parlementariërs een Tijdelijke Tweede Kamer zouden vormen, tot er nieuwe verkiezingen konden worden georganiseerd.
Herinneringen aan de oorlog
Op 25 september 1945 was het zover. Na meer dan vijf jaar kwam de Tweede Kamer weer bijeen. Feestelijk was het niet, schreef de Volkskrant. Dat kwam vooral door de vele lege banken in de zaal. Sommige afwezigen hadden de bezetting niet overleefd. Andere hadden al in 1941 ontslag genomen. Ook de vier politici die voor de Nationaal-Socialistische Beweging (NSB) in de Kamer hadden gezeten waren afwezig: één van hen had zichzelf van het leven beroofd en de drie anderen zaten gevangen. Het zou overigens nog tot mei 1946 duren voor er een nieuwe Kamer gekozen was.
In de gebouwen van de Tweede Kamer zijn nog veel plekken te vinden die ons aan de oorlog herinneren. Zo ook In de oude bibliotheek van het voormalig ministerie van Justitie, waar alle Handelingen van de Tweede Kamer staan. Dat zijn de schriftelijke verslagen van wat in de Kamer besproken wordt. In de Handelingenkamer, zoals de bibliotheek ook wel heet, staat nog altijd één plank leeg. Het is de plank waar de Handelingen van de Tweede Kamer tussen 1940 en 1945 hadden moeten staan. Want: zonder parlement geen democratie, en zonder democratie geen vrijheid.